Minos sivilizasiyası Egey dənizində, Krit adasında mövcud olmuş Tunc dövrü sivilizasiyası idi. Bu sivilizasiya təxminən eramızdan əvvəl 3000-ci ildən 1100-cü ilə qədər çiçəklənmə dövrü keçmişdir. Minos sivilizasiyası Egeydə ilk yüksək mədəniyyət hesab olunur. Bu, mövcud olan arxeoloji tapıntılarla sübut olunmaqdadır. Minoslular, xüsusilə uzun məsafəli ticarətlə məşğul olduqları üçün tanınırdılar. Bundan əlavə, bu sivilizasiya Minos mədəniyyəti, cəmiyyəti və dini haqqında təsəvvür yaratmaq üçün müxtəlif möhtəşəm sənət əsərləri yaratmışdı. Minosluların memarlığı və dili də alimlərin diqqətini cəlb edir. Sivilizasiyanın dağılması ənənəvi olaraq kütləvi vulkan püskürməsi ilə əlaqələndirilir. Ancaq hər kəs bu nəzəriyyəni qəbul etmir, mübahisələrə səbəb olur və digər nəzəriyyələr irəli sürülür.
Minos adı müasir dövrdə yaranıb və minosluların özlərini necə adlandırdıqları hələ də məlum deyil. Hamıya məlumdur ki, bu termin ingilis arxeoloqu Artur Evans tərəfindən Krit adasındakı Knossos ərazisini işğal edən sivilizasiyanı təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Evans 1900-cü ildə ərazini qazmağa başladı və əfsanəvi Kral Minosun sarayını tapdığını elan etdi.
Yunan mifologiyasına görə, Minos yarı insan yarı öküz olan Minotavrın saxlanıldığı labirintin tikintisinə cavabdeh idi. Yeri gəlmişkən, Evans Minos terminindən istifadə edən ilk şəxs deyildi. Bu adın bilinən ən erkən istifadəsinə alman alimi Karl Hoeck tərəfindən 1824-cü ildə Krit tarixinə dair əsərində rast gəlinir.
Arxeoloji sübutlara görə, Krit adasında insanlar hələ neolit dövründə, yəni təxminən eramızdan əvvəl 7000-ci illərdə məskunlaşmışdır. Bununla belə, Minos sivilizasiyası yalnız bir neçə minillikdən sonra, yəni təxminən eramızdan əvvəl 3000-ci illərdə meydana çıxdı. Bu sivilizasiya üçün nisbi xronologiya sistemi Evans tərəfindən yaradılmış və sonrakı arxeoloqlar tərəfindən dəyişdirilmişdir. Bu sistem dulusçuluq üslubunda dəyişikliklərə əsaslanır və Minos dövrünü üç əsas mərhələyə ayırır: Erkən Minos (e.ə. 3000 – 2100); Orta Minos (e.ə. 2100 – 1500); və Son Minos (e.ə. 1500 – 1100).
Yunan arxeoloqu Nikolaos Platon tərəfindən yaradılmış başqa bir sistem Minos sivilizasiyasının tarixini Minos memarlığındakı dəyişikliklərə, konkret olaraq saray kompleksləri adlandırılanlara görə dörd dövrə ayırır. Knossosdan əlavə, Faistos, Malia və Kato Zakros kimi yerlərdə Minos sarayları aşkar edilib. Platonun sistemindəki dörd dövr Prepalatial dövr (e.ə. 3000 – 1900), Protopalatial və ya Köhnə Saray dövrü (e.ə. 1900 – 1700), Neopalatial və ya Yeni Saray dövrü (e.ə. 1700 – 1400) və Postpalatial dövr (e.ə. 1400 – 1150).
Minos sivilizasiyasının çox erkən dövrünə, yəni eramızdan əvvəl 3000-2600-cü illərə aid arxeoloji sübutlar təəssüf ki, azdır. Buna görə də bu dövr haqqında çox şey məlum deyil, sivilizasiyanın ilk bir neçə əsrinə aid məlumatlar əsasən qazılmış bir neçə yaşayış məskəni və dəfn yerlərindən əldə edilir.
Mövcud dəlillər göstərir ki, bu dövrdə minoslular tərəfindən sahil boyu bir neçə kiçik yaşayış məntəqəsi salınmışdır. Bundan əlavə, ölülər adanın ətrafındakı mağaralarda, eləcə də tolos məzarlarında basdırılırdı. Bundan əlavə, daş oyma, metal emalı və dulusçuluq sübutları bu dövrün sənət əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Krit adası eramızdan əvvəl 2600-cü ildə Egeydə əhəmiyyətli bir sivilizasiya mərkəzinə çevrilmişdi. Məsələn, minoslular bu dövrdə Şərqi Aralıq dənizinin digər hissələri ilə, o cümlədən Misir, Kiçik Asiya və Suriya ilə əlaqə saxlayırdılar. Ticarət yolu ilə minoslular bu yerlərdən mis, qalay, fil sümüyü və qızıl alırdılar. Bunu həmin dövrə aid aşkar edilmiş artefaktlar sübut edir.
Arxeoloqların fikrincə, bu dövrün sarayları icmaların ətrafında cəmləşmişdi. Bu, o dövrdə Minos cəmiyyətinin qeyri-mərkəzləşdirilmiş olduğu və heç bir mərkəzi orqanın olmadığı anlamına gəlirdi. Üstəlik, xalqı idarə edəcək güclü mülkədarlar yox idi. Bu iyerarxik quruluşun olmaması dövrün dəfn adətləri ilə də müşahidə olunur.
Tolos türbələri bu dövrdə də istifadə olunmağa davam edilmiş və mühüm memarlıq quruluşlarına çevrilmişdir. Arxeoloji qalıqlar göstərir ki, bu türbələr əsrlər boyu bütün kəndlər və ya tayfalar tərəfindən istifadə edilmişdir. Yeni dəfnlər üçün “tolos” məzarında otaq lazım olduqda, köhnələr kənara köçürülürdü. Bundan əlavə, köhnə sümüklər toplanaraq tolos məzarının xaricindəki sümük otaqlarına yerləşdirilirdi.
Minos sivilizasiyası Orta Minos dövründə çiçəklənməyə davam etdi. Minos saray sahələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, təxminən eramızdan əvvəl 1700-cü ildə bu tikililər hansısa naməlum fəlakət nəticəsində məhv edilib. Güclü zəlzələnin və ya xarici düşmənlərin hücumunun bu dağıntıya səbəb olduğu ehtimal edilir.
Lakin bu, Minos sivilizasiyasının sonu deyildi, çünki o, tezliklə bərpa olundu və təxminən bir əsr sonra zirvəsinə çatdı. Yeri gəlmişkən, eramızdan əvvəl 1700-cü il Evans tərəfindən Orta Minos dövrünün bir hissəsi hesab edilsə də, Platon tərəfindən Protopalatial dövrünün sonu və Neopalatial dövrün başlanğıcı kimi qeyd edilir.
Həqiqətən də, bu dövrə aid saraylar, onların dağılmasından qısa müddət sonra yenidən tikildiyini, həm də böyüdüldüyünü göstərir. Üstəlik, adanın hər yerində çoxlu yeni qəsəbələr salındı, daha kiçik saraylar tikildi. Minos saray kompleksləri onların mərkəzi məhkəmə binaları ətrafında yerləşməsinə və mürəkkəb hörgülərə görə müəyyən edilə bilər. Maraqlıdır ki, bu tikililərin müdafiə divarları yox idi.
Bu sarayların divarları və döşəmələri tez-tez ritual fəaliyyət və təbiət səhnələrini ehtiva edən freskalarla rənglənirdi. Bu freskalar bu gün sənət əsərləri kimi qəbul edilir. Minos freskalarının nümunəsini məşhur Knossos sarayında görmək olar. Məsələn, sarayın cənub girişində ziyarətçilər yürüşü əks etdirən freska ilə bəzədilmiş dar dəhlizdən keçməlidirlər.
Minosluların kral sülaləsinin olub-olmaması dəqiq olmasa da (buna görə də sarayların kral və/yaxud kraliçaların iqamətgahları olması fikrinə şübhə ilə yanaşırıq), onların müxtəlif funksiyaları yerinə yetirdiyini bilirik. Məsələn, məlum olur ki, sarayların geniş əraziləri anbar kimi istifadə olunub. Buna görə də bir şərhdə sarayların qismən xammalın toplanması və yenidən bölüşdürülməsi mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərdiyi bildirilir. Bundan başqa saraylar ayinlərin icrası, camaat üçün şənliklərin təşkili və ədalətin bərqərar olduğu yer üçün də istifadə edilmiş ola bilərdi.
Minoslular iki yazı növündən istifadə ediblər: heroqlif yazısı (Kretan heroqlifləri) və xətti yazı (Xətti A). Birincisi qədim misirlilərin heroqliflərindən ilhamlanmış, ikincisi isə qədim Mesopotamiyanın mixi yazısına əsaslanmış ola bilərdi. Bu, ticarət ilə yanaşı, minosluların Aralıq dənizinin şərqindəki digər sivilizasiyalarla təmaslarının başqa bir göstəricisi kimi də qəbul edilə bilər.
Ümumiyyətlə, minosluların mənşəyi barədə də fərqli fikirlər mövcuddur. “Nature Communications” dərgisində yer alan bir araşdırmada müəlliflər qeyd edir ki, Evans minolsuların Şimali Afrika mənşəli olduğunu təklif edirdi. Həmçinin onların Kiklad, Balkan, Anadolu və Yaxın Şərq mənşəli olduğu da irəli sürülüb. Müəlliflər isə minosluların Yaxın Şərqdən ticarət məqsədi ilə adaya təxminən 9 min il əvvəl gəldiyini deyirlər. Minos dilinin isə Hind-Avropa dilləri ilə bir əlaqəsinin olmadığı qeyd olunur.
Həm Krit heroqlifləri, həm də “Xətti A” hələ deşifrə edilməyib. Bu iki skript arasındakı əlaqə qeyri-müəyyəndir. İki qədim yazıdan “Xətti A” daha yaxşı tanınır. Bu yazı eramızdan əvvəl II minillikdə, təxminən eramızdan əvvəl 1850-1400-cü illərdə minoslular tərəfindən istifadə edilmişdir. Heca işarələrinin əksəriyyətinin fonetik dəyəri, Mikenlilər tərəfindən minoslulardan uyğunlaşdırılmış “Xətti B” əsasında məlumdur.
Buna baxmayaraq, bu yazı ilə yazılan dil hələ də məlum deyil. “Xətti A”-nın hələ də deşifrə edilməməsinin səbəbi budur. “Xətti A” (və Krit heroqlifləri) bir gün deşifrə edilərsə, bu, Minos cəmiyyətinə, xüsusən də iqtisadiyyatına daha çox işıq sala bilər. Belə yazılar olan bir çox lövhə tapılıb və onların qısa iqtisadi qeydlər olduğu ehtimal edilir.
Minos sivilizasiyası Orta Minos dövründə ikinci dağıdıcı hadisəni yaşadı. Arxeoloqlar eramızdan əvvəl XV əsrin ortalarında sarayların əksəriyyətinin dağıdıldığını aşkar etdilər. Knossos özü eramızdan əvvəl XIV əsrdə məhv oldu.
Platonun sisteminə görə, bu, Postpalatial dövrün başlanğıcına təsadüf edirdi. Sarayların ilk dağıdılmasından fərqli olaraq, Minos sivilizasiyası bu ikinci dağıdıcı hadisədən tam sağalmadı. Bu dövrdə Knossos və Faistos ada üzərində müəyyən təsir göstərməyə davam etsə də, minoslular artıq Kritdə dominant güc deyildilər. Bu dövrdə Minos cəmiyyətində baş verən dəyişikliklər Kritin indi Miken sivilizasiyasının nəzarəti altında olduğunu göstərir.
E.ə. XV əsrdə minosluların məhvi arxeoloqları çox maraqlandıran bir məsələdir. Bu sivilizasiyanın məhvini izah etmək üçün ən çox istifadə edilən nəzəriyyə fəlakətli vulkan püskürməsidir (Thera və ya Minos püskürməsi kimi tanınır). Bu nəzəriyyə, Kritdən təxminən 100 kilometr (62 mil) şimalda, Santorininin ən böyük adası olan Therada vulkan püskürməsinin baş verdiyi iddiasını müdafiə edir. Püskürmənin sunamilərə səbəb olduğu iddia edilir. Püskürmə nəticəsində yaranan külün bitki həyatını boğduğu, nəticədə minoslular üçün qida çatışmazlığı və aclıqla nəticələndiyi də səsləndirilən iddialar sırasındadır.
Bununla belə, bu nəzəriyyə hələ də müzakirə olunur, çünki onunla bağlı tamamilə həll edilməmiş bir neçə problem var. Bunlardan biri, məsələn, mübahisəli olan vulkan püskürməsinin tarixidir. Məsələn, radiokarbonla tanışlıq, püskürmənin eramızdan əvvəl XVII əsrin sonlarında baş verdiyini göstərir. Digər tərəfdən, püskürmə adi Misir xronologiyası ilə sinxronlaşdırıldıqda, Minos sivilizasiyasının məhvinə daha yaxın olan təxminən eramızdan əvvəl 1500-cü il tarixi əldə edilir. Digər problem odur ki, Kritdə püskürmənin vurduğu ziyana dair çox az dəlil var ki, bu da fəlakətin minosluların həyatına düşünüldüyü qədər ciddi təsir etmədiyini göstərir. Başqa bir problem, əslində Kritin üzərinə düşən kül təbəqəsidir ki, bu təbəqənin bəzi yerlərdə 7-11 sm olduğu iddia ediləndən fərqli olaraq çox nazik, yəni 5 mm-dən az olduğu aşkar edilmişdir.
Nəticədə, Minos sivilizasiyasının məhvini izah etmək üçün başqa nəzəriyyələr də irəli sürülüb. Bu nəzəriyyələrdən bir neçəsi sivilizasiyanın məhvi ilə ticarətin pozulması arasında əlaqə yaradır. Axı minoslular daha çox ticarətə arxalanırdılar. Məsələn, ticarət şəbəkələrinin dağılması, Qara dəniz sahillərindən gətirildiyi güman edilən taxıl tədarükünə mənfi təsir göstərə, bu da adada aclıq ilə nəticələnə bilərdi.
Alternativ olaraq belə bir fikir irəli sürülür ki, dəmir alətlərdən daha çox istifadə edilməyə başladıqca tunc ticarəti tənəzzülə uğradı. Bu, Minos ticarətinin azalmasına səbəb ola və aclıqla nəticələnə bilərdi. Başqa bir nəzəriyyəyə görə, mikenalıların işğalı minosluların süqutuna səbəb oldu.
Nəticə olaraq qeyd edək ki, minoslular Tunc dövründə Egeydə əhəmiyyətli bir sivilizasiya yaratmışdılar. Bu sivilizasiya eramızdan əvvəl XV əsrdə, məhv olmazdan əvvəl bir neçə əsr boyu qüdrətli bir sivilizasiya hesab olunurdu. Bununla belə, minoslular Qərb sivilizasiyasının çiçəklənməsinə öz töhfələrini verdilər. Miken yazısı – “Xətti B”, minosluların “Xətti A”-sından uyğunlaşdırılıb. Bundan əlavə, Yunan sivilizasiyası və mifologiyası minoslulardan ilham alıb. Mifik Minos, məsələn, qədim yunanlar tərəfindən Krit kralı hesab olunurdu. Platonun Atlantisi də güman ki, bu əfsanədən ilhamlanıb.
Bəlkə də, minoslular elə finikiyalılar olub? Hansı ki, bu finikiyalılar ilk dənizçilər olaraq, bir neçə yerdə – hətta Şimali Afrikada (Karfagen) koloniyalar yaratmışdılar. Qəribədir ki, alimlər tərəfindən bu nüans nədənsə gözardı edilir. Bu gün Aralıq dənizində yerləşən Malta adasının əhalisinin ərəb mənşəli, daha ümumi desək, sami mənşəli olduğunu nəzərə alaraq, bu versiya daha ağlabatan görünür.
**********************************************************************
*Məqalənin hazırlanmasında Ancient Origins platformasında yer alan materiallardan istifadə olunub.
