Yaponlar zəngin tarixə və qədim, hörmətəlayiq ənənələrə malik bir xalqdır. Onlar dünya tarixinə, mədəniyyətinə, incəsənətinə, idmana, ümumiyyətlə, bir çox sahələrə öz qiymətli töhfələrini bəxş ediblər. Bu gün Yaponiya deyiləndə ağla ilk olaraq, dünyada yeganə imperiya olduğu, samuray, karate, dzü-do, oriqami, Fudziyama, həmçinin texnologiya gəlir. Lakin Yaponiya daha bir məfhumun yarandığı əsrarəngiz diyardır – Geyşa.
“Geyşa” (芸者), Yaponiyada XVII əsrdən bu yana kişi müştəriləri mahnı, rəqs, söhbət və oyunlarla əyləndirən qadınlara verilən addır. “Geyşa dünyası” yaponca “Hana-maçi” (花街: “Çiçək qəsəbəsi”) və ya “Ka-ryu-kai” (花柳界: “çiçək-söyüd dünyası”) olaraq adlandırılır.
Bu ad Tokio başda olmaqla Kanto bölgəsində “geyşa”, Osaka və Kioto başda olmaqla Kansai bölgəsində və bu kültürün təsiri altında olan bölgələrdə (məsələn, Yamaqata və İşikava) “geyko” kimi qeyd olunur. Meidzi sülaləsi dönəmindən sonra “Geygi” adı da istifadə edilib.
Geyşa ikonik yapon ənənəsinin təməl daşlarından biri hesab olunur və şübhəsiz ki, bütün dünyada heyranlıq doğurur. Geyşa əvvəlcə kişi əyləncələri idi. Edo sülaləsi dönəmində (1600-1868) meydana çıxan bu məfhum “hokan” və ya “taikomoçi” adlanan rəqqas və müğənni kişilərdən ibarət idi. Zamanla rol dəyişdi və nəticədə yalnız xanımlar üçün istifadə edildi. Fədakar gənc qadınlar yüksək ictimai etiket, rəqs, oxuma və musiqi aləti ifa etmək bacarıqlarına yiyələnmək üçün səbrlə məşq edərdilər. Bu bacarıqlı geyşalar Yaponiyanın ən yüksək sosial dairələrində qiymətə mindi. Gözəl geyşa olmaq istəyən gənc qız bu məqsədə çatmaq üçün həyatının illərini həsr etməli olurdu. Bunun üçün qızların 9, bəzi mənbələrə görə isə hətta 3 yaşından davamlı və ağır təlimlərə cəlb edildiyi söylənilir. Son dövrlərdə geyşa qərb cəmiyyətində bir qədər xoşagəlməz bir obraz aldı, baxmayaraq ki, onların möhtəşəm rolu əsrlər boyu dəyişməyib. Bəs bu müəmmalı qadın əyləncə ustaları kimlərdir və tarix onların cəmiyyətdəki rolunu necə formalaşdırıb?
Geyşa sirlərlə əhatə olunmuş qadındır. Yaponiyanın tarixində onlar daim yüksək səviyyəli ictimai toplantıların ürəyi və ruhu olublar. Onların bacarıqları həm zahiri, həm də batinidir.
Xarici olaraq, onlar çox qatlı, mürəkkəb naxışlı və olduqca ağır olan mürəkkəb ənənəvi yapon geyimləri geyirlər. Onlar həmçinin unikal saç düzümü və real pariklərlə yanaşı, gözəlliklərini daha da mükəmməlləşdirən makiyaj edirlər.
Dünyanın bir çox başqa yerlərində olduğu kimi, Yaponiyada da möhtəşəm ictimai toplantılara böyük əhəmiyyət verilirdi. Samuraylar, syoqunlar və digər yüksək rütbəli şəxslər ənənəvi “ziyafət”ə toplaşanda geyşa onları əyləndirmək, toplantının ürəyi və ruhu olmaq üçün orada olurdu. O, məclisi əyləncəli söhbətlərilə canlandırar, hər kəsi özünə cəlb edər, ən ciddi qonaqları belə əyləndirərdi. Həmçinin, geyşa müəmmalı yapon ənənəvi aləti şamisenin usta ifaçısı idi. Hər bir qadın geyşa kimi zərif və bacarıqlı olmaq istəyirdi. Mürəkkəb yapon sosial bacarıqlarının və ənənələrinin gözəl ustası olmaq yalnız seçilmiş qadınlara məxsus bir sənət idi.
İkinci Dünya Müharibəsinə qədər geyşa təlimi ilə bağlı təcrübələr əsrlər keçsə də, demək olar ki, dəyişməz qaldı. Kasıb kəndlilər tez-tez gənc qızlarını geyşaların yollarını öyrənmək üçün göndərirdilər, çünki onlara baxmaq üçün maddi imkanları yox idi. İndi qızlar ən azı on beş yaşından sonra bu təlimə başlaya bilərlər.
İstənilən halda təlim sədaqət, fədakarlıq yoludur və ömür boyu davam edə bilər. Bu yola başlayan bir çox qız sadəcə buna dözə bilmir – məktəbi tərk etmə nisbəti olduqca yüksəkdir. XXI əsrdə geyşa olmaq çətin bir işdir. Qız geyşa “anası” (müəllim) və xidmət etdiyi xüsusi evlə dərindən bağlı olur. Karyerası ərzində geyşa yüksək borclara düşə bilər – təlimini ödəməklə və geyinməsi lazım olan yeni kimono paltarlarına sərmayə qoyur.
Geyşanın rolunu izah etmək asan məsələ deyil. Sadə dillə desək, bu zərif qadın sahibə, əyləncəli xanım və Yaponiyanın ən qədim adət-ənənələrinin mühafizəçisidir. Uzunmüddətli məşq zamanı geyşa klassik yapon sənətinə dərindən köklənmiş bir çox ənənəvi tamaşaların ustasına çevrilir. Ən yüksək sosial dairələrə cəlb olunaraq – keçmişdə bunlar elit samuraylar və syoqun lordları idi – geyşa bir çox həssas sirlərə məruz qalır: onlardan ciddi məxfiliyi qoruyacağı gözlənilir.
Ancaq geyşanın ən vacib rollarından biri – və bir çox yanlış təsəvvürlərə səbəb olan – onun kişilərlə əlaqəsidir. Geyşa çox vaxt yalnız yüksək səviyyəli kişilərin iştirak etdiyi məclislərin ürəyi və ruhu idi. Bununla belə, o, digər qadınlara bənzəmirdi – o, idarə edən qadın, göz qamaşdıran və ilham verən güclü gözəllik mənbəyi idi.
Lakin onun ətrafına toplaşan kişilər üçün geyşa “kənarda” mövcud olmayan daha şəxsi, özəl mühiti yaşamaq üçün bir yol idi. Yapon cəmiyyətinin mürəkkəb yollarında duyğular xarici aləmdə, yəni adi cəmiyyətdə sərbəst şəkildə göstərilmir. Hətta ailə təsərrüfatlarında da ciddi qaydalara riayət olunur. Bununla belə, geyşanın yaratdığı şəxsi atmosferdə və onun ciddi məxfiliyi sayəsində kişi iştirakçılar öz emosiyalarını – geyşa evindən kənarda mövcud olmayan bir davranışı nümayiş etdirə bilirlər.
Əvvəlcə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, təxminən eramızın VI əsrində geyşa adətən kişilər arasından seçilirdi. Bununla belə, Yaponiya tarixində eramızın 794-cü ildən 1185-ci ilə qədər davam edən Heian dövründə geyşanın qadın kimliyi formalaşdı. Əvvəlcə bəzi gənc qadınlar saburuko (qızlara xidmət edən) kimi tanınırdılar. Onlar adətən müharibədən əziyyət çəkən ailələrdən olan sərgərdanlar idi. Daha kasıb qızlar adətən mal müqabilində cinsi əlaqə təklif edirdilər, daha savadlı olanlar isə geyşaya bənzər sosial əyləncə rolunu qazanırdılar. Çox güman ki, bu, geyşanın meydana çıxdığı bir təməl idi.
Vaxt keçdikcə və xüsusən də çiçəklənən Heian dövründə geyşa Yaponiya İmperator sarayına nüfuz etdi. Gözəlliyə böyük əhəmiyyət verilirdi və geyşa bu konsepsiyanın təcəssümü idi. Bununla belə, Yaponiyanın “gözəllik” anlayışını başa düşmək vacibdir, sadə və incə şeylərdə, zəriflik və dinclikdə, sakitlik və sadə təbiətdə tapılır. Beləliklə, geyşa zərifdir, o, yavaş-yavaş və ölçülüb-biçilmə ilə məşğul olur, kəskin və dincdir. Geyşa gözəllik hesab edilən hər bir cəhəti nümayiş etdirirdi. Xarici olaraq, bu, ağır makiyaj ilə xarakterizə olunurdu: aristokratiya və geyşanın ağ rəngli üzləri, parlaq pomadaları və qara dişləri var idi.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra başlayan müasir bir yanlış fikir var – geyşa seks işçisidir. Ancaq bu, həqiqətdən uzaqdır. Qeyd edildiyi kimi, eramızın VII əsrindən əvvəl geyşa, xüsusən də rəqs, şeir, sosial bacarıqlar və alət ifa etməkdə bacarıqlı olan ən yüksək rütbəli şəxslərdən çıxırdı. Yaponiya cəmiyyətində – bütün dünyada olduğu kimi – fahişələr və cariyələri var idi, lakin onlar geyşa deyildilər.
Digər tərəfdən, geyşa daha yaxın bir tərəfdaş və ya himayədar seçə bilərdi. Bu, geyşanın xərclərini ödəyəcək, hədiyyələrini alacaq və ona daha çox vaxt ayıracaq bir himayəçi götürə biləcəyi danna tərəfdaşlığı kimi tanınırdı. Bu əlaqə tez-tez cinsi əlaqəni əhatə edirdi və çox vaxt Yaponiya cəmiyyətinin ən varlı və ən nüfuzlu kişiləri üçün qorunurdu. Bununla belə, geyşa bunu öz istəyi ilə və çox vaxt şəxsi sevgidən edirdi.
Yaponiyanın orta əsrlər dövründə geyşaların əksəriyyətinin cəmiyyətin ən yoxsul təbəqələrindən olması acı bir həqiqətdir. Okiya – geyşa evi – həddindən artıq yoxsulluq səbəbindən qızlarını satmaq məcburiyyətində qalan ailələrdən yeni qızları qəbul edirdi. Bu, demək olar ki, həmin qızın ailəsini sonuncu dəfə görməsi anlamına gəlirdi.
Bir dəfə okiyada qızlar kişilər olmadan, ciddi matriarxal cəmiyyətdə mövcud olardılar. Okaa-san, yəni “aka evin anası”, onilliklər boyu davam edən ciddi təlimə nəzarət edən matrona idi. Matrona potensial geyşaya böyük sərmayə qoyur və qızın karyerasında sonradan bu maliyyə borcunu qaytaracağını gözləyirdi. Buna görə də bir çox geyşa öz xərclərinin bir hissəsini ödəyəcək bir xeyirxah, danna himayədarına sahib olmaq qərarına gəlirdi.
Əlbəttə ki, potensial geyşa rütbələri ilə yüksəlməli idi. Qız sadə bir ev qulluqçusu kimi başlamalı və daha sonra şagird ola bilərdi. İllər keçdikcə çoxlu öyrənmə ilə o, tam hüquqlu geyşa kimi arzu edilən rütbəyə yüksələ bilirdi. Heç kimə sirr deyildi ki, evə yeni gələn qulluqçu qızlara tez-tez evin təcrübəli qızları tərəfindən pis baxılır və ya pis rəftar olunurdu. Ancaq bu dairələrdə, xüsusən də bir qız veteran geyşanın şagirdi olduqda, çoxlu möhkəm bağlar və dostluqlar yaranırdı.
Qızın geyşa olmaq yolunda mühüm addımlardan biri mizuage adlanan mərasim idi. Prestijli və mürəkkəb hadisə olan mizuage qızın bakirəliyinin hərraca çıxarılması demək idi. Yüksək rütbəli, varlı və nüfuzlu kişilər onların bakirəliyini satın almaq üçün ən yüksək qiyməti təklif edərdilər. Ödənilmiş pulun hamısı evin matronasına gedirdi. Yaponiyada fahişəlik qadağan olunduqdan sonra bu adətə son qoyuldu.
Kişilərin geyşaya aşiq olması qeyri-adi deyildi. O, lütf və zərifliyin təcəssümü idi. Evliliklərin qurulduğu bir dövrdə kişilər özlərini bədbəxt və ya ailəsindən narazı görürdülər. Beləliklə, onlar tez-tez bir geyşa ilə əlaqə axtarırdılar.
Bunlar adətən yüksək rütbəli hərbçilər, varlı iş adamları və ya nüfuzlu siyasi xadimlər idi. Kifayət qədər pul və prestiji olan bu kişilər geyşa ilə təkbətək görüş keçirə bilərdilər, Bir seans – buxur çubuğu – senkodai – yandığı qədər davam edirdi. Zaman keçdikcə zərif geyşanın sehrinə düşən bir adam, razılaşsa, onun himayədarı, danna ola bilərdi.
Danna hamisi geyşanın hamisi və sevgilisi idi. Bu adam nə qədər güclü və nüfuzlu olsa, geyşanın nüfuzu da o qədər artacaqdı. Əgər kişi kifayət qədər zəngin olsaydı, sevgilisinə də borcunu ödəməyə kömək edə və ona nüfuzlu bir həyat bəxş edə bilərdi. Geyşa eyni anda yalnız bir dannaya sahib ola bilərdi və istəsə münasibəti bitirə və yenisini axtara bilərdi.
Buna baxmayaraq, geyşa bir çox yapon qadının arzusunda olduğu və yüksək baxdığı bir standart idi. Zərif makiyajı, qaralmış dişləri, özünəməxsus saç düzümləri, etiketləri və bahalı kimono paltarları ilə geyşalar, izlənəcək yeni dəb tendensiyalarını diktə edərək, öz dövrlərinin trendləri idilər. Təbii ki, bu imtiyazların çox baha olması səbəbindən bu tendensiyaların əksəriyyətinə nail olmaq demək olar ki, mümkün deyildi.
İkinci Dünya Müharibəsi bütün yapon mədəniyyətinə və onun ənənələrinə – geyşa da daxil olmaqla, dağıdıcı təsir göstərdi. Müharibədən sonra Yaponiya əhalisinin böyük bir hissəsi didərgin düşdü və müəyyən qədim ənənələr məhv oldu. Müharibənin sonunda çoxlu geyşa evləri Amerika qoşunları tərəfindən dağıdıldı. Bu, bir çox veteran geyşanı başqa iş axtarmağa məcbur etdi. Bundan əlavə, bəzi məhəllələrdə olan adi seks işçiləri indi geyşaları təqlid edə, özlərini geyşa kimi təqdim edə və Amerika qoşunları üçün cinsi xidmətlər göstərə bilirdilər. Bu da öz növbəsində geyşaların əslində yüksək cəmiyyət fahişələri olduğuna dair geniş yayılmış yanlış təsəvvür yaratdı.
Müharibə geyşa ənənələrini və onların sayını azaltdı. Nəticədə Yaponiyada, əsasən də Kiotoda cəmi bir neçə yüz real, ənənəvi geyşa mövcuddur. Təbii ki, müasir dövrdə geyşa olmaq artıq ciddi həyat peşəsi deyil. Bu qadınların əksəriyyəti normal həyat sürür: onlar təhsil ardınca gedə, ailə qura bilərlər.
Buna baxmayaraq, geyşanın simvolik cəhətləri hələ də qorunub saxlanılır və əsrlər boyu mövcud olan ənənə davam etdirərək yüksək bacarıq səviyyəsinə çatdırılır.