Bu gün Skiflər (işquz, iç oğuz) adlandıran xalq, Mannadan şimaldakı Azərbaycan torpaqlarında və Şimali Azərbaycanın müəyyən hissəsində qüdrətli Skif şahlığı yaratmış, ölkə ərazisində vahid xalqın təşəkkül prosesində iştirak etmiş, dövlətçilik tariximizə öz töhfələrini vermişlər. İlk dəfə Azərbaycan ərazisində hər iki hissəni birləşdirən dövlət meydana gəlmişdir. Tarixçilərin verdiyi məlumatlara əsasən, Skif çarlığı Zaqafqaziyadan və İrandan, ta Kappadokiyayadək çox böyük bir ərazini əhatə edən böyük dövlətə çevrilmişdi. Bu ölkənin Qədim Yunanıstan ilə sıx əlaqələri var idi, hətta Afinada skiflərin yaşadıqlarını və burada icmalarının olması qeyd edilir.
Qədim Yunanıstanın yazıçılarından biri olan Samosatlı Lukianın əsərlərinin birində Qafqazdan gəlib burada tibb sahəsində ad san qazanan skif Toksaris barədə geniş məlumat verilir və onu “yadelli xilaskar həkim” adlandırır. Afinada vəba xəstəliyi yayılanda məhz, Toksaris yunanları bu bəladan xilas etmişdir.
Toksaris kimdir və hardan Afinaya gəlib?
Əsl adı mənbələrdə, Targitay kimi yazılan Toksarisin etnik mənsubiyyəti barədə müxtəlif fikirlər var, ruslar onu slavyan, gürcülər isə onu alan adlandırlar. Hətta onun kabardin-balkar olması da iddia olunur. Türk tədqiqatçı Karatay Osman , alman tədqiqatçı Vilyam Henrix Roşer, türk araşdırmaçı İnan Abdülkadir və digərləri onun türk olaraq adlandırlar. Düzü, onun milliyətinin nə olması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Bu barədə mübahisə etməyəcəm, amma onun Azərbaycan ərazisindən getməsi şübhəsizdir. Bunu isbat etməyə çalışaq. Qədim yunan müəllifi Lukianın məlumatına görə, uzun saç saxlayan Toksaris “hörüklülər xalqı” olaraq özünü adlandırdı. “Alban tarixi” əsərində xəzərlər və digər türk qəbilələri onların kişilərinə də xas olan əlamətə görə “hörüklülər xalqı” adlandırılmışlar. Bütün bu məlumatlar Qarabağdan və Azərbaycanın digər yerlərindən tapılmış uzun saçlı kişi heykəllərində özünü göstərir.
Yunan müəllifi Lukianın daha bir yazısına görə, Toksaris dəniz sahilində olan dövlətdən bura gəldiyini və onların ölülərin ruhuna qurban kəsdiklərin qeyd edir. Atəşin və odun çox olduğu yerdə yaşayan Toksaris dənizdə suyun yanmasından bəhs edirdi. Qeyd edim ki, Azərbaycanın çox yerində tapılan qəbir küplərinin əsasən ağız hissəsinə yaxın yerdə təsadüf edilən od izlərindən məlum olur ki, dəfn zamanı burada tonqal qalanıb. Güman edildiyinə görə, bunda məqsəd qəbri şər qüvvələrdən təmizləmək olub. Dənizdə suyun yanmasına gəlincə isə, Xəzər dənizində o dövrdən suyun alovlanması barədə çox mənbələrdə məlumat var.
Yunan müəllifi Lukian yazır ki, Toksaris çox zaman geniş və uzun qollu köynək və büzməli geniş şalvar və iki qolu olan iti və uzun başlıq geyinirmiş. Bu başlıq son zamanlara qədər Azərbaycanın bəzi kəndlərində də istifadə olunmaqda idi. Lukianın yazdığına görə, Toksaris qeyd edib ki, onun xalqının igidləri kəsilmiş öküz dərisi üzərində andiçmə törəni keçirirmişlər. Qeyd edək ki, öküz dərisi üzərində and içmək ənənəsi Xürrəmilərdə də mövcud olub.
Bu deyilənlər onu göstərir ki, əsl adı Targitay olan, Afinaya gələndən sonra Toksaris kimi tanınan yunanların xilaskar həkimi Bakı, yaxud Bakı yaxınlığından, Xəzər dənizinə yaxın olan bir yerdə anadan olub, sonradan Yunanıstana köçüb.