Meksika, coğrafi mövqeyindən dolayı Latın Amerikası ölkələri və ABŞ arasında narkotik ticarətində önəmli körpü rolunu oynamaqdadır.
Meksikalı qaçaqçılar, ABŞ-da spirtli içki qadağası, yəni “quru qanun” illərində alkoqollu içkilərin qaçaqmalçılığı ilə məşğul idilər. 1933-cü ildə ABŞ-da bu qadağa aradan qaldırıldıqdan sonra narkotik qaçaqmalçılığı vüsət almağa başladı. XX əsrin 60-cı illərinin sonlarından etibarən narkotik ticarəti meksikalı tüccarların ən əsas işi halını aldı.
1970-ci illərdə və 1980-ci illərin əvvəllərində Kolumbiyada Pablo Eskobar əsas kokain ixracatçısı hesab olunurdu və dünyanın dörd bir yanında şəbəkəsi vardı. Eskobar Cənubi Florida və Kariblərdə öz ticarətini genişləndirdikcə meksikalı qaçaqçılarla işbirliyi yaradırdı.
İlk əvvəllər meksikan tacirlərə narkotik vasitələrin daşınması müqabilində nağd pul ödənilirdi. 1980-ci illərin sonundan etibarən isə bu daşıma şirkətləri bir məhsula görə ödəmə sisteminə keçdilər. Məsələn, bu şirkətlərə hər bir kokain göndərişi üçün 35-50% ödənilirdi. Belə bir şəraitdə Meksikada narkotik ticarəti, daşınması ilə məşğul olan şirkətlər böyüdü və təşkilatlandı.
Meksikalı narkotik kartellərinin yaranması 1980-ci ildə Qvadalaxara kartelini quran və ölkədə qanunsuz narkotik ticarətinin əksəriyyətinə nəzarət edən keçmiş Meksika Federal Polis Məhkəməsi agenti “El Padrino”, yəni “Xaç atası” ləqəbli Migel Anxel Feliks Qalyardonun (Miguel Ángel Félix Gallardo) adı ilə bağlıdır. Onun fəaliyyəti ABŞ-a marixuana və tiryək qaçaqçılığı ilə başlamışdı. Qalyardo Kolumbiyanın kokain kartelləri ilə əlaqə quran ilk meksikalı narkotik şefi hesab olunur. 1989-cu ildə onun həbsindən sonra alyans dağıldı və yüksək rütbəli üzvlər ərazilərə və insan alveri yollarına nəzarət uğrunda mübarizə apararaq öz kartellərini yaratdılar.
Tixuana (Tijuana) yolu onun qardaşı oğlu Arellano Feliksə, Siudad Xuares (Ciudad Juárez) marşrutu Karrilyo Fuentes (Carrillo Fuentes) ailəsinə gedəcəkdi. Migel Karo Kuintero (Miguel Caro Quintero) Sonora dəhlizini idarə edəcəkdi. Bu vaxt, Xoakin Quzman Loera (Joaquín Guzmán Loera) və İsmael Zambada Qarsia (Ismael Zambada García) Sakit okean sahilindəki əməliyyatları öz üzərinə götürərək Sinaloa Kartelini quracaqdılar. Tamaulipas dəhlizinə nəzarət isə qurucusu Xuan Qarsia Abreqo olan Körfəz Kartelinin ixtiyarına keçəcəkdi.
Analitiklərin hesablamalarına görə, narkotik vasitələrin qanunsuz satışından əldə edilən topdansatış gəlirlər ildə 13,6-49,4 milyard dollar arasında dəyişir.
Kartellərlə mübarizə əvvəllər də aparılsa da, o qədər effekt vermirdi. Çünki mafiozlar təhdid, rüşvət və sair üsularla dövlət məmurlarının çoxunu neytrallaşdıra bilmişdilər. Ümumiyyətlə, Meksikada federal hüquq-mühafizə orqanları korrupsiyaya nəzarət etmək və kartel zorakılığını azaltmaq üçün 1982-ci ildən bəri ən azı beş dəfə yenidən təşkil edilib. Eyni dövrdə, Meksikanın endemik rüşvət sistemi ilə mübarizə apara bilən, yeni, korrupsiyasız əsgərlər kimi yaradılmış ən azı dörd elit xüsusi təyinatlı qüvvə var.
Kartellərlə mübarizənin ən əsas mərhələsi 11 dekabr 2006-cı ildən etibarən başladı və indiyədək davam edir. Federal Polis və Meksika hərbçiləri tərəfindən narkotik plantasiyaların ləğvi və narkotik ticarəti ilə mübarizə məqsədilə həyata keçirilən bu birgə əməliyyat “Miçoakan əməliyyatı” adını alıb. Ümumiyyətlə, Miçoakan müharibəsi hələ 1990-cı illərdən, Milenio karteli ilə Ameskua kartelinin Kolumbiyada fəaliyyət göstərən Medelin və Kali kartelləri ilə ittifaq quraraq, metamfetamin satışı etdiyi zamanlardan başlayıb. Amma az sonra Milenio kartelindən olan bəzi leytenantlar xəyanət edərək, Körfəz kartelinə üz tutdular. 2003-cü ildə narkotik ticarəti geniş vüsət alan zaman Körfəz karteli Los Zetas adlı yeni yaratdığı bir qrupa geniş səlahiyyətlər verdi. Hər iki qrup “La Familia Michoacana”adlı kartel ilə ittifaqda fəaliyyət göstərməyə başladılar. Beləliklə, bu ittifaq bölgədə narkotik ticarətini tamamilə ələ almağa, rəqiblərini oyundan kənarlaşdırmaq üçün müxtəlif cinayətlərə əl atdılar. Bu da öz növbəsində kartellər arasında qanlı qarşıdurmalara yol açdı.
Dekabrın 12-də sələfi Visente Foksun planlaşdırdığı əməliyyatın ardınca prezident Felipe Kalderon narkotiklə əlaqəli cinayətlərin olduğu Miçoakan ştatına 4000 əsgər göndərməyi əmr etdi. Əməliyyat nəticəsində 500 nəfərdən çox cinayətkar məhv edildi. Sonrakı dövrlərdə davam edən əməliyyatlar çərçivəsində kartel mənsubları ilə yanaşı yerli məmurlar da həbs edildi.
Felipe Kalderon administrasiyası dövründə, yəni 1 dekabr 2006-cı ildən 30 noyabr 2012-ci ilədək Meksikadakı narkotik müharibəsində ölənlərin rəsmi sayı ən azı 60 min nəfər idi. Bir başqa hesablamalara görə, 2013-cü ilə qədər ölənlərin sayı 120 mindən, itkin düşənlərin sayı isə 27 min nəfərdən çox olub. 2018-ci ildə vəzifəyə gəldikdən sonra prezident Andrés Manuel López Obrador müharibənin bitdiyini bəyan etsə də, yenə də qətl, talan və digər kriminal hallar müşahidə edilməkdədir.
ABŞ Konqresi 2008-ci ilin iyun ayının sonunda Meksikaya Merida Təşəbbüsü proqramına əsasən, 1,6 milyard ABŞ dollar verdi, habelə milli ədliyyə sistemini gücləndirmək, texniki məsləhət vermək üçün qanun qəbul etdi.
ABŞ Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinə (DEA) görə, ABŞ üçün ən əsas narkotik ticarəti təhlükəsi yaradan kartellər bunlardır:
Sinaloa Karteli. Əvvəllər Xoakin Quzman (Joaquín “El Chapo” Guzmán) tərəfindən idarə olunan Sinaloa, Meksikanın ən qədim və ən nüfuzlu narkotik ticarəti qruplarından biridir. Meksika əyalətlərinin təxminən yarısında, xüsusən də, şimal-qərbdə Sakit okean sahillərində və ölkənin cənub hissəsində böyük təsirə malikdir. 2017-ci ildə Meksika hakimiyyəti Quzmanı ABŞ-a ekstradisiya etdi, burada o, narkotiklə bağlı çoxsaylı ittihamlara görə ömürlük həbs cəzası çəkir. 2021-ci ildə ABŞ prezidenti Co Bayden hazırda “Los Chapitos” kimi tanınan İsmael Zambada Qarsiya və El Çaponun oğulları tərəfindən idarə olunan qrupun səkkiz üzvünə sanksiya tətbiq edib.
Jalisco Yeni Nəsil Karteli (CJNG). Jalisco 2010-cu ildə Sinaloadan ayrıldı və ölkənin 2/3-dən çoxunda əməliyyatları olan Meksikanın ən sürətlə böyüyən kartellərindən biridir. ABŞ Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinə görə, narkotik ticarəti fəaliyyətinin sürətlə genişlənməsi qrupun hakimiyyət orqanları və rəqib kartellərlə şiddətli qarşıdurmalara girməyə hazır olması ilə xarakterizə olunur. ABŞ rəsmiləri hesab edirlər ki, bu kartel ABŞ-ın dərman bazarının üçdə birindən çoxunu əhatə edir.
Beltran-Leyva Təşkilatı (BLO). Beltran-Leyva qardaşları 2008-ci ildə Sinaloadan ayrılaraq bu karteli yaradıb. O vaxtdan bəri dörd qardaşın hamısı həbs edilib və ya öldürülüb, lakin onların sadiq dostları bütün Meksikada fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Təşkilatın parçalanmış qrupları Jalisco, Juarez və Los Zetas ilə əlaqələrini qoruyaraq daha muxtar və güclü oldular.
Los Zetas. Əvvəlcə Körfəz Karteli üçün hərbiləşdirilmiş icra orqanı olan Los Zetas 2007-ci ildə ABŞ Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsi tərəfindən ölkənin ən “texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş və zorakı” qrupu kimi tanındı. O, 2010-cu ildə Körfəz Kartelindən ayrıldı və Meksikanın şərq, mərkəz və cənubunda hökmranlıq etməyə başladı. Bununla belə, son illərdə gücünü itirdi və rəqib qanadlara bölündü. Ən görkəmlisi Şimal-Şərqi Kartelidir.
Guerreros Unidos (GU) və ya Birləşmiş Döyüşçülər. Meksikanın cənub-qərbində yerləşən bu kartel, 2009-cu ildə Beltran-Leyva kartelindən ayrıldı və heroin ticarəti ilə məşğul oldu. Qrupun ABŞ-a və ABŞ-dan narkotik yükləri daşımaq üçün eyni nəqliyyat şəbəkələrindən istifadə edərək Jalisco Yeni Nəsil Karteli ilə ortaqlığı məlumdur.
Körfəz Karteli. Onun güc bazası Meksikanın şimal-şərqində, xüsusən, Tamaulipas və Zakatekas əyalətlərindədir və bu ərazilərdə Jalisco Yeni Nəsil Karteli üzvləri ilə işlədiyi düşünülür. Son on ildə qrup Los Zetas ilə ərazi uğrunda döyüşərkən gücünü itirərək, müxtəlif fraksiyalara parçalandı. 2021-ci ildə üç döyüşən Körfəz qrupları Tamaulipasda sülhü qorumaq istədiklərini bəyan edərək, barışıq əldə etdiklərini elan etdilər.
Juarez Karteli. Sinaloanın çoxdankı rəqibi olan Juarez, Nyu Meksiko və Texasla sərhəddə yerləşən Çihuahua ştatının şimal-mərkəzi əyalətində qalaya malikdir. Son illərdə qrup küçə səviyyəsində fəaliyyətə nəzarət edən La Linea da daxil olmaqla bir neçə fraksiyaya parçalanıb.
La Familia Michoacana (LFM). 1980-ci illərdə yaradılmış kartelin bazası qərbi Meksikanın Miçoakan əyalətində yerləşir. 2009-cu ildə ABŞ Prezidenti Barak Obama qrupun üzvlərini “ əhəmiyyətli xarici narkotik tacirləri ” adlandırdı və onlara qarşı maliyyə sanksiyaları tətbiq etdi. Hələ də aktiv olsa da, kartel son illərdə zəifləmiş və parçalanmışdır.
Los Roxos (Los Rojos) Beltran-Leyva kartelinin başqa bir parçalanmış qrupudur. Los Roxos Meksikanın mərkəzi və cənub-qərbində fəaliyyət göstərir və əsasən adam oğurluğu ilə məşğul olur. Onun bir neçə lideri 2019-2020-ci illər arasında həbs olunsa da, qrup aktiv olaraq qalır və “Guerreros Unidos” ilə birlikdə 2014-cü ildə Guerrero əyalətindəki bir universitetin qırx üç tələbəsinin yoxa çıxması və öldürülməsində şübhəli bilinir.
Caballeros Templarios (Məbəd Cəngavərləri). 2011-ci ilin martında La Familia Michoacana kartelinin xarizmatik lideri Nazario Moreno Qonzalesin ölümündən sonra Miçoakanda yaradılıb. Kartelə Enrike Plankarte Solis və “La Familia Michoacana” rəhbərliyini öz üzərinə götürmüş Xose de Xesús Mendez Varqas ilə fikir ayrılıqları yaşayan Servando Qomez Martinez rəhbərlik edir.
2011-ci ildə Məbəd Cəngavərləri “La Familia”nın qalıqlarını kökündən çıxarmaq və Los Zetasın daha əhəmiyyətli bir qazanc əldə etməsinə mane olmaq üçün Sinaloa karteli ilə birləşmiş kimi görünür.
Meksika kartelləri də italyan mafiyaları kimi dövlət idarəetməsinin bütün sahələrinə nüfuz etdiklərinə, bir çox məmurları və dövlət xadimlərini rüşvət, kompromat, təhdid yolu ilə ələ aldıqlarına görə onlarla mübarizənin hələ çox davam edəcəyi görünür. Tamamilə aradan qaldırılacaqlarmı, demək çətindir…
- https://www.cfr.org/
- “Narco Cultura” adlı sənədli film (Shaul Schwarz)
- “Drug Wars” adlı sənədli film (Rusty Fleming)
- “Cartel Land” adlı sənədli film (Matthew Heineman)