Məmməd Qazax, başqa adla Gülməmməd Məmmədağa oğlu Gülməmmədov 1899–cu ildə Qazax mahalının Salahlı kəndində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Mənsub olduğu Gülməmmədovlar ailəsindən görkəmli şəxsiyyətlər yetişmişdir. Salahlıda ibtidai məktəbi yaxşı qiymətlərlə başa vurduqdan sonra təhsilini Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında davam etdirmişdir. G.Gülməmmədov 1917-ci ildə təhsilini bitirib vətənə qayıtmışdır. Lakin müəllimlik fəaliyyətinə başlamamış Qafqazda döyüşə yollanmışdır. Vətənin darda olduğunu görən Gülməmməd bəy yeni yaradılmaqda olan Azərbaycan ordusuna qoşulan ilk könüllülərdən olmuşdur. O, hərbi xidmətə Gəncədə polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyevin komandanlıq etdiyi hərbi hissədə başlamışdır.
G.Gülməmmədov 5 yaşında olarkən atası Məmməd ağa, bir müddət sonra isə anası Qiymət xanım vəfat etmişdir. Anası Qiymət xanım Qazax mahalının başqa bir tanınmış sülaləsi olan Vəkilovlar nəslindən idi. Hər iki valideyinini itirən Gülməmmədov əmisi Əhməd ağa Gülməmmədovun himayəsində böyümüşdür.
Məmməd Qazax Amasya şəhərində xidmətdə olduğu zaman orada əslən Qazaxın Aslanbəyli kəndindən olan məşhur din xadimi Hacı Mahmud əfəndinin nəvəsi – böyük övladı Veyis əfəndinin oğlu İbrahim Karanın qızı Semiha xanım (1921–ci il doğumlu) ilə evlənmişdir. Semiha xanımın anası əslən Daş Salahlıdan olan Gülsəba xanım Mustafa ağa qızı Miralayevadır, 1920–ci ildə qardaşları Yasin bəy və Nəsib bəylə birlikdə Türkiyəyə mühacirətə getmişdir. Polkovnik Məmməd Qazaxın Semiha xanımla evliliyindən üç övladı olmuşdur:
- Əyyub;
- Qiymət;
- Zəkiyyə.
Oğlu Əyyub 5 yaşında ikən vəfat etmişdir. Məmməd bəyin qızı Qiymət Erdör, torpaq mütəxəssisidir, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində çalışmış, hazırda təqaüddədir. İstanbulda yaşayır və iki oğlu var. Digər qızı Zəkiyyə xanım isə Amasyada yaşayır, iki qızı var.
İnqilabdan sonra Zaqafqaziya Komissarlığının tələbi əsasında Cənubi Qafqazı tərk edən rus hərbi hissələri silahlarını təhvil verməli, həmin silahlar yeni yaradılmış milli hissələrin təchizinə yönəldilməli idi. Lakin bir çox hallarda rus qoşun hissələri silahları təhvil vermək istəmir, Gürcüstandan Azərbaycana keçib, Şimala doğru hərəkət edərkən bolşeviklərin və rus qoşunlarında xidmət edən erməni hərbiçilərin təhriki ilə silahlarını Bakıda Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik – daşnak qüvvələrinə təhvil verirdilər. 1918–ci ilin yanvar ayının 9-da Gürcüstandan Azərbaycana keçən rus ordusuna aid hərbi eşelonların silahları təhvil verməməsi Şəmkir dəmiryol stansiyasında minlərlə insanın həlak olması ilə nəticələnən silahlı münaqişəyə səbəb olmuşdur. Bu döyüşlərdə konüllü dəstələrlə birgə Azərbaycan hərbi birlikləri də iştirak etmişdir. Gənc əsgər Gülməmməd Gülməmmədov rus ordusunun tərk-silah edilərək 20 ədəd topun, 70 ədəd pulemyotun, 15000 ədəd tüfəngin ələ keçirilməsi ilə nəticələnən döyüşlərdə igidliklə vuruşmuşdur.
Azərbaycanın istiqlaliyyəti elan olunduqdan sonra Gülməmməd Gülməmmədov 1918–ci ilin iyun ayında Gəncə şəhərində Azərbaycan ordusunu zabit kadrları ilə təmin edilməsi üçün açılan hərbi məktəbə qəbul olunmuş, təhsilini tamamladıqdan sonra “mülazimi əvvəl” (leytenant) rütbəsi ilə Azərbaycan Cümhuriyəti Ordusunun tatar süvari alayında hərbi xidmətini davam etdirmişdir.
Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini işğaldan azad etməsindən sonra 23 sentyabr 1918-ci ildə Qarabağı erməni zülmündən xilas etmək üçün Qarabağ hərəkatı başlamışdır. Qafqaz İslam Ordusunun Qarabağ hərəkatı qüvvələrinə Cəmil Cahid bəy komandanlıq edirdi. Qarabağ hərəkatına qatılan qüvvələrə 9-cu və 106-cı türk alayları, milli könüllü birliklər və 1–ci Azərbaycan diviziyası daxil idi. Gülməmməd bəy bu döyüşlərə öz əmisi, tatar süvari alayının zabiti olan Osman ağa Gülməmmədovun komandiri olduğu süvari bölüyünün tərkibinə qatılmışdır. Qafqaz İslam Ordusu oktyabr ayının 4–də Ağdamdan başlayaraq Şuşa istiqamətində hücuma keçmiş, 8 oktyabr 1918–ci ildə Şuşa şəhəri bütünlüklə erməni–daşnak qüvvələrindən təmizlənmişdir.
Osmanlının birinci dünya savaşında məğlub olması və Mudros sülh sazişinin imzalanmasından sonra 1918–ci ilin noyabr ayından etibarən Qafqaz islam Ordusu Azərbaycandan çəkilmək məcburiyyətində qalmış, Qafqaz İslam Ordusunun geri çəkilməsinən sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti ordusunda yeni hərbi birliklər yaradılmağa başlanmışdır. Belə hərbi birliklərdən biri də 1–ci süvari diviziyası idi. Tatar süvari alayının əsasında yaradılan diviziyaya 1–ci tatar süvari alayı, 2–ci Qarabağ süvari alayı, 3–cü Şəki süvari alayı daxil idi. 1918–ci ilin oktyabr ayından etibarən Qarabağda və Zəngəzurda dinc əhaliyə qarşı qırğınlar törədən erməni separatçılarına qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıqla iştirak edən Gülməmməd bəy 1919-cu ildən yeni formalaşmaqda olan 3–cü Şəki süvari alayında xidmət etməyə başlamışdır.
1920–ci ildə Qarabağda erməni-daşnak terrorçuları Ermənistan hökumətinin və rus–bolşevik hökumətinin dəstəyi ilə Qarabağda kütləvi üsyan hazırlıqları görürlər. Martın 22–də gecə saat 3–də eyni vaxtda Şuşa, Xankəndi, Əsgəran, Xocalı və Tərtərdə yerləşən qoşun bölmələrimizə qəfləti hücuma keçirlər. Əsgəranda yerləşən Cavanşir piyada alayının mövqelərinə qəfləti hücum edən daşnaklar qeyri bərabər döyüşdə postlarda keşik çəkən əsgərləri qətlə yetirərək Əsgəran keçidini ələ keçirirlər. Bununla da Xankəndi və Şuşada yerləşən hərbi qarnizonlar çətin vəziyyətə düşür. 1920–ci il martın 26–da Azərbaycan ordusu daşnak terrorçularına qarşı genişmiqyaslı hücuma başlayır. Hücumun ilk günündə milli ordunun gənc zabiti Gülməmməd Gülmməmmədovun da sıralarında olduğu 3–cü Şəki süvari alayı Tərtər istiqamətində hücuma keçərək Çaylı və Bürcü kəndlərini tuturlar. Aprelin 2–də Talış kəndi istiqamətində hücuma keçirlər. İlk hücum uğursuzluqla nəticələnsə də ikinci hücumda Talış, daha sonra isə Levonarx kəndi tutulur
Qarabağda başlanan döyüş əməliyyatları aprel ayının ortalarında Azərbaycan ordusunun zəfəri ilə yekunlaşmış, Əsgəran qalası ilə bərabər Qarabağın digər bölgələri də daşnaklardan təmizlənmişdir.
Azərbaycan ordusunun əsas qüvvələrinin Qarabağda erməni-daşnaklarına qarşı mübarizə aparmasını fürsət bilən, Rusiya hökuməti yüz minlik 11–ci Qızıl ordunu Azərbaycana yeridir. 28 aprel 1920–ci ildə Azərbaycan Qızıl ordu tərəfindən işğal olunandan sonra ölkədə acınacaqlı vəziyyət yaranmışdı. Qızıl ordu Bakıda bolşeviklər, ermənilər və ruslar tərəfindən gül-çiçəklə qarşılandığı bir zamanda Azərbaycan xalqının milli mübarizəsinin əsas mərkəzi olan Gəncə şəhərində üsyan hazırlıqları gedirdi.
Buna qədər isə Qarabağda XI Qırmızı Ordu hissələri ilə Azərbaycan ordusunun əsgərləri arasında bir neçə lokal toqquşmalar baş vermişdi. Hələ mayın 21–də bolşeviklər Qırmızı Ordunun Tərtərdə yerləşən 32–ci piyada diviziyasının və 282–ci alayının yerinə yeni hərbi hissələr gətirirlər. Yerlərini təhvil verib gedən 282–ci alay özləri ilə Tərtərdə yerləşən 3–cü Şəki süvari alayının atlarını da aparmağa cəhd etdikdə əsgərlər müqavimət göstərmişlər, əks tərəf isə öz növbəsində top atəşləri ilə cavab verdikdə sıralarına Gülməmməd Gülməmməovun da olduğu 3–cü Şəki süvari alayı hücuma keçərək 282–ci alayın əsgərlərinin demək olar ki, hamısını qırmışdılar. Yeni hərbi birləşmələrlə Tərtərə gələn Çingiz İldırım və Dadaş Bünyadzadə həlak olanların dəfn mərasimində “müsavatçılardan intiqam alacaqlarını” bildirmişdilər.
Bunun üzərinə may ayının 24–dən 25–nə keçən gecə Gəncədə də milli qüvvələrin üsyanı başlayır. Xəbəri dəqiqləşdirmək və Gəncə üsyanına kömək məqsədi ilə Yevlaxa yola düşən 3–cü Şəki süvari alayının komandiri Ehsan xan Naxçıvanski onu müşayiət edən bir neçə hərbçi ilə birlikdə həbs edilərək XI Qırmızı Ordunun Yevlaxda yerləşən qərargahına gətirilərək orada öldürülür. Alay komandirinin güllələnməsindən sonra 3–cü Şəki süvari alayı parçalanaraq pərakəndə hala düşür. Gülməmməd Gülməmmədov alayın özü ilə bərabər 4 nəfər zabit, qalanı isə əsgərlərdən ibarət olan 32 nəfərlik kiçik birliyi ilə Qarabağa doğru hərəkət edir. Onlar Bərdənin sağ sahilinə keçərək sayı 1200-1500 nəfərə yaxın olan yerli üsyançılarla birləşirlər. Əsas qüvvələrin Gəncəyə yeridilməsi və yaz yağışlarından daşmış Tərtər çayının aranı kəsməsi səbəbindən Bərdənin sağ cinahında XΙ ordu hissələrinin mövqeyi zəif idi. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən “32-lər” partizanları səfərbərliyə alaraq Bərdənin sağ sahilindəki qüvvələri şəhərin kənarına sıxışdırıb Qarabağa hərəkət üçün ciddi strateji əhəmiyyət kəsb edən bu mövqeyi bir həftəyə qədər nəzarət altında saxlaya bilirlər. Bu hadisə xalq içərisində və tarixi ədəbiyyatda “32-lərin dastanı” kimi qalmışdır.
Çingiz İldırım və Dadaş Bünyadzadə ilə birlikdə konspirativ şəkildə Ağdama, Şuşaya, Qaryaginə gedərək yerli kommunistlərdən M.Məmmədxanov, A.Qaragözov, S.Səfərov, A.Saturyan və b. köməyi ilə özünümüdafiə komitələri, bolşeviklərdən ibarət könüllü birliklər yaratmağa çalışırdılar. Bərdədə isə “32-lər” partizanlarla birlikdə hələ ki XΙ ordu birliklərinin həmlələrinə sinə gərməkdə idi. Vəziyyətin ciddiləşdiyini görən Ç.İldırım üsyan başçılarının təhvil verilməyəcəyi təqdirdə Bərdənin bombardman ediləcəyini bildirir. Bu ultimatumdan sonra üsyançılar şəhəri tərk edib Şuşa istiqamətində geri çəkilməyə məcbur olurlar. Gülməmməd bəyin əmisi Osman ağa da 1–ci tatar süvari alayının zabiti idi. Gülməmməd bəy silahdaşları ilə geri çəkilərək Osman ağa Gülməmməovun da sıralarında olduğu tatar süvari alayı, daha sonra Cavanşir piyada alayı və digər hərbi birliklərlə birləşərək Nuru Paşanın komandanlığı altında iyun ayının 3–dən 4–nə keçən gecə Şuşaya girərək inqilabi komitənin üzvlərini və fəal kommunistləri həbs edirlər. İyun ayının 15-ə qədər davam edən Qarabağ üsyanı əlavə güclərin gətirilməsi və düşmən təyyarələrinin bombardımanı ilə Qırmızı Ordunun qələbəsi ilə başa çatır. Azərbaycan ordusunun bir piyada alayı, bir süvari alayı və topçu batareyalarından ibarət qüvvələri Cəbrayıl, Qaryagin istiqamətində geri çəkilməyə məcbur olurlar. Onlar Araz çayından keçib İrana daxil olurlar.
Uzun və məşəqqətli yolları qət edərək Türkiyəyə gəlib çatan Azərbaycan süvari alayı və digər birliklər Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə Kazım Qarabəkir paşanın komandanlıq etdiyi Şərq ordusunun (15-ci kolordu) sıralarına qəbul olunurlar. Azərbaycan hərbi birliyinin Türkiyə ordusuna qoşulacağı ilə bağlı xəbəri 8 iyul 1920-ci il tarixdə TBMM-də ümumi hərbi vəziyyətlə bağlı çıxış edən İsmət İnönü verir.
Gülməmməd bəy 1920-ci ilin payızından başlayaraq, 1921-ci ilin əvvəllərinə qədər Şərqi Anadolunun ermənilərdən təmizlənməsi ilə sona çatan Şərq hərəkatında igidliklə vuruşmuş, Sarıqamışın, Qarsın, İqdırın, Kağzmanın, Gümrünün geri alınmasında, habelə müharibədən sonra “Şeyx Səid”, 1-ci Ağrı, 2-ci Ağrı üsyanlarının qarşısının alınmasında iştirak etmişdir.
1928-ci ildə İstanbulda hərbi məktəbə daxil olunmuş, 1929-cu ildə hərbi məktəbdən məzun olduqdan sonra baş leytenant (üst teğmən) rütbəsi ilə Türkiyə silahlı Qüvvələrində xidmətini davam etdirmişdir. Hərbi xidməti boyunca bacarıqlı və intizamlı bir zabit kimi müntəzəm olaraq təltif olunmuş, polkovnik rütbəsində olarkən yaş səbəbi ilə təqaüdə çıxmışdır.
Məmməd Qazax ömrünün son illərini Amasya şəhərinə yaşamış, 1970-ci ildə vəfat etmişdir. Həyat yoldaşı Semiha xanım isə 1996-cı ildə Amasyada vəfat etmiş və yoldaşı Məmməd bəyin yanında dəfn edilmişdir.
Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin polkovniki rütbəsinə qədər ucalmış, xidmətlərinə görə böyük öndər Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən “İstiqlal Medalı” ordeni ilə təltif edilmişdir.
