2001-ci il sentyabrında 11-də baş verən terrorun əsası 1996-cı ildə qoyuldu. Planın müəllifi olan Pakistan vətəndaşı Xalid Şeyx Məhəmməd öz ideyasını Üsamə bin Ladenlə bölüşdü. İlkin plan daha qəliz və daha böyük miqyaslı idi: ABŞ-ın həm qərb, həm şərq sahilində 10 təyyarənin qaçırılması, onları bir atom elektrik stansiyası olmaqla müxtəlif obyektlərə çırpmaq nəzərdə tutulurdu.
Üsamə əvvəlcə bu planı rədd etdi, amma iki il sonra daha məhdud miqyasda keçirilməsinə razılıq verdi. Dörd təyyarə qaçırılacaqdı və hər aksiyada beş olmaqla cəmi 20 nəfər iştirak edəcəkdi. İcraçı kimi Almaniyanın Hamburq şəhərində fəaliyyət göstərən radikal qrupun üzvləri seçildi. Misirli Məhəmməd Atta həmin qrupun rəhbəri təyin olundu.
Qrupun dörd üzvü qaçırılan təyyarələri idarə edəcəkdi. Buna görə də 2000-ci ilin may-iyununda onlardan üçü ABŞ-a gələrək pilot məktəblərində dərs keçməyə başladılar. Dördüncü şəxs isə zatən pilot olduğundan daha gec, dekabrda gəldi.
Dəyən zərərin çox olması üçün təyyarələrdə bolluca yanacaq olmalı idi. Buna görə də ABŞ-ın şərqindən qərbinə uçan təyyarələri uçuşun lap əvvəlində ələ keçirilmək və nəzərdə tutulan hədəflərə çırpmaq nəzərdə tutulurdu. 2001-ci ilin avqustunda hədəflər qəti müəyyənləşdi və gün təyin olundu: 11 sentyabr, Nyu Yorkda Ümumdünya ticarət mərkəzinin əkiz qüllələri, Vaşinqtonda Pentaqon və Kapitoli.
Birinci təyyarə
Həmin gün ələ keçirilən birinci təyyarə “American Airlines” şirkətinə məxsus, ABŞ-ın şərqində yerləşən Bostondan 11 saylı reyslə qərbdəki Los Ancelesə uçan “Boinq-767” təyyarəsi (AA11) idi. Bu təyyarənin ələ keçirilməsi Məhəmməd Attadan başqa Əbdüləziz Öməri, Satam Suqami, Valid və Vail Şəhri qardaşlarına tapşırılmışdı. Dörd nəfərin hamısı Səudiyyə Ərəbistanı vətəndaşı idi.
Aksiya günü Atta və Öməri Bostona Portlenddən uçdular, digərləri isə yerüstü nəqliyyatla əvvəlki günlər gəlmişdilər. CAPP sistemi onlardan üçünün baqajını daha ciddi yoxlama üçün seçsə də, nəzarətçilər şübhəli bir şey tapmadılar. Dəftərxana bıçaqları vardı, amma onlarla terror aktı törətmək imkansız sayılırdı.
Saat 07:35-də Atta və Öməri AA11-ə daxil oldular. Dörd dəqiqə sonra digər terrorçular yerlərini tutdular. Onların hamısı ən lüks birinci dərəcəli salonda uçurdu. Bura pilot kabinəsinə yaxın idi. Üstəlik, 9 nəfərlik salon idi və onların etdiklərini sərnişinlərin və stüardların əksəriyyətinin görmək imkanı olmayacaqdı.
Con Oqonovskinin kapitan olduğu təyyarədə 81 sərnişin və 11 heyət üzvü (2 pilot və 9 stüard) vardı. AA11 qrafikə görə 07:45-də uçmalı idi, amma 14 dəqiqə gecikdi və 07:59-da uçuş zolağında hərəkətə başladı. 08:13-də, təyyarə 7900 metr hündürlükdə uçarkən pilotlar sonuncu dəfə Boston uçuş mərkəzindəki dispetçerlə əlaqə saxladılar.
Dispetçer bir neçə saniyə sonra 11 saylı reysin 11 000 metr hündürlükdəki eşalonu tutmasını istəyəndə cavab ala bilmədi. Təyyarə həmin hündürlüyə də qalxmadı. Ehtimal olunur ki, AA11 həmin ərəfədə artıq ələ keçirilib: dəftərxana bıçaqları ilə silahlanan terrorçular kəmərləri bağlamaq işarəsi sönən kimi kabinəyə hücum ediblər.
Başqa salonda olduqları üçün hücum anını görməyən stüardessa Betti Onq 08:19-da “American Airlines” şirkəti ilə telefonla əlaqə saxladıqda iki həmkarlarının – Karen Martin və Barbara Aresteqinin yaralandığını, birinci dərəcəli salona ehtimal ki, gözyaşardıcı qaz sıxıldığını deyir. Bundan əlavə bir sərnişinin öldürüldüyü bildirilir. Həmin şəxsin ABŞ-İsrail vətəndaşı Deniel Levin olması ehtimal olunur. Levin xüsusi təyinatlı “Sayeret Matkal” birliyində xidmət etmişdi və hesab olunur kii, təyyarənin ələ keçirilməsini mane olmaq istəyərkən boğazı kəsilib. Beləliklə, o, 11 sentyabr terrorunun ilk qurbanı sayılır. Pilotların öldürülməsi, yaxud başqa üsulla zərərsizləşdirilməsi aydın deyil.
Təyyarəni ələ keçirənlər 08:21-də transponderi söndürürlər. Bununla da AA11 haqqında məlumat (sürət, hündürlük, kurs və s.) azalır. O radarda yalnız nöqtə kimi əks olunur. Bu da həmin ərazidə qarışqa kimi qaynayan təyyarələr arasında AA11-in identifikasiyasını və izlənilməsini çətinləşdirir. Dispetçerlər başqa təyyarələrə 11 saylı reyslə rabitə yaratmağı xahiş edirlər. Amma o təyyarələrə də cavab verilmir.
08:24-də dispetçerlər təyyarədən iki xəbər eşidirlər: “Bir neçə təyyarə bizim əlimizdədir. Sakit olun və hər şey qaydasında olacaq. Biz hava limanına qayıdırq” və “Heç kəs tərpənməsin. Hər şey qaydasında olacaq. Əgər nə isə etməyə çalışsanız, özünüzü və təyyarəni təhlükəyə atarsınız. Sadəcə sakit olun”.
Danışanın ingilis dilini sərbəst bilən Məhəmməd Atta olması təxmin edilir. Güman ki, o, sərnişinləri sakitləşdirmək istəyirdi, amma səhv düyməni basdığından mesajını sərnişinlər yox, dispetçerlər eşidir. Bundan iki dəqiqə sonra təyyarə 100 dərəcə dönərək Nyu Yorka istiqamətlənir. 08:34-də son mesaj səslənir: “Lütfən, kimsə tərpənməsin. Biz hava limanına qayıdırıq. Hər hansı axmaq addımlar atmağa çalışmayın”.
175 saylı reyslə Bostondan Los Ancelesə uçan, amma “United Airlines” şirkətinə aid olan və özü də bir neçə dəqiqədən sonra ələ keçiriləcək daha bir Boinq-767-nin pilotu 08:37-də dispetçerlərlə əlaqə saxlayaraq 11 saylı reysi özündən 10 mil (16 km) aralıda gördüyünü deyir.
Təyyarənin qaçırılması haqqında məlumat alan yerdəki xidmətlər müəyyən narahatlıq keçirsələr də, böyük təlaşa qapılmadılar. Əgər təyyarə havada partladılmayıbsa, çox güman, haradasa enəcək və terrorçular öz tələblərini irəli sürəcəklər. Ondan sonrası isə artıq hökumətin və xüsusi xidmətlərin işidir.
Bununla belə, Boston dispetçer mərkəzi hərbçilərlə əlaqə saxlayaraq F-15 təyyarələrinin havaya qaldırılmasını istədi. Amma hərbi komandanlıq zənciri ilə qırıcıların havaya qalxmasına icazə almaq üçün vaxt lazım gəldi. İki F-15 08:53-də havaya qalxdı. Bu zaman 11 saylı resylə uçan Boinq-767 təyyarəsi artıq mövcud deyildi.
AA11 08:44-də yəqin ki, sürət yığmaq üçün sürətlə aşağı enir. Bu zaman stüardessa Emi Suini “American Airlines” şirkətinin Boston ofisi ilə əlaqə saxlayır və menecer Maykl Vudvordla danışır. O, təyyarənin ələ keçirilməsində iştirak edən üç sərnişinin oturacaq yerlərini deyir və Vudvord kompüterdə onların şəxsiyyətini müəyyənləşdirir.
Suini söhbəti davam etdirir: “Nə isə normal deyil, Mayk…Biz sürətlə enirik”. Vurvord onun pəncərədən nə gördüyünü soruşanda cavab verir: “Su görürəm. Binalar görürəm… Biz aşağıdan uçuruq. Biz çox, çox aşağıdan uçuruq. Biz həddən artıq aşağıdan uçuruq”.
Həmin anlarda Ümumdünya Ticarət Mərkəzinin birinci qülləsinin (Şimal qülləsi) 98-ci mərtəbəsində yerləşən sığorta şirkətində çalışan Patrisiya Massari telefonla əri ilə danışırdı. Onlar ilk övladlarının olacağını yenicə öyrənmişdilər və Patrisiya təkrar testin nəticəsinin də müsbət olduğunu ərinə deyirdi. Onların danışığı yarımçıq qaldı.
AA11 saat 08:46:40-da 710 km/saat sürətlə Şimal qülləsinə çırpıldı və 110 mərtəbəli qüllənin 93 və 99-cu mərtəbələri arasından, demək olar, tamamilə binanın içinə girdi. Tikilinin daşıyıcı konstruksiyaları zədələnir, hər üç pilləkən şaxtası dağılır və yuxarı mərtəbələrdəki insanların təxliyəsi mümkünsüz olur.
Təyyarə qülləyə çırpılan zaman çənlərdə 38 min litr yanacaq qaldığı ehtimal olunur. Nəticədə nəhəng yanğın yaranır. Təyyarə və binadakı yanan materiallar alovu lap gücləndirir. Yüzlərlə insan dərhal həlak oldu. 100-110-cu mərtəbədə olan və sayı 1400-dən çox ehtimal edilən insanları isə daha dəhşətli ölüm gözləyirdi.
Təyyarənin girdiyi yerdən daha yuxarıda olanlar dama çıxmağa cəhd etdilər. Onlar helikopterlə xilas ediləcəklərinə ümid edirdilər. Amma çıxış bağlı idi. Üstəlik, tüstü və isti üzündən helikopterin binanın damına enməsi mümkünsüz idi. Sayları 100 və 200 arası təxmin edilən adamlar tüstüyə, istiyə dözməyərək yanmaqdansa özlərini yerə tullamağı üstün tutdu. Onlardan biri yanğınsöndürən Deniel Surun üzərinə düşdü və onu da öldürdü.
Şimal qülləsində yanğın 102 dəqiqə davam etdi və binanın konstruksiyasını məhv etdi. Yuxarı mərtəbələrin ağırlığına daha davam gətirməyən bina saat 10:28-də çökdü. AA11-də və Şimal qülləsində, eləcə də qüllənin uçması ilə yerdə ölənlərin sayı 11 sentyabr terrorunda ölənlərin ümumi sayının yarısından çoxunu təşkil edir – təxminən 1600 nəfər.
***
Kinorejissorlar Jül və Gedeon Node qardaşları sentyabrın 11-də Manhettendə yanğınsöndürənlər haqqında sənədli film çəkməyə hazırlaşırdılar. Bu zaman onlar başlarının üzərindən uçan təyyarənin səsini eşidirlər və kameranı ona qarşı döndərməyə macal tapırlar. Beləcə, AA11-in Şimal qülləsini taran etməsini çəkirlər. Bundan əlavə, hadisə avtobildə gedərkən ətrafı çəkən çex mühacir Pavel Hlavanın da kamerasına uzaqdan tuş gəlir.
Nyu Yorkun WNYW telekanalı isə yaxınlıqda canlı yayın aparırdı və terrordan bir neçə saniyə sonra hadisəni işıqlandırmağa başlayır. Az sonra digər kanallar da reportaja başlayırlar. Bu zaman mətbuat baş verənləri daha çox bədbəxt hadisə kimi qiymətləndirir. Yalnız ikinci təyyarə Cənub qülləsinə çırpılandan sonra hadisənin terror aktı olmasına şübhə qalmadı.
İkinci təyyarə
***
Birinci təyyarə kimi ikinci təyyarə də Bostonun Loqan hava limanından Los Ancelesə uçan “Boinq-767” idi. Amma “United Airlines” şirkətinə məxsus idi və 175 saylı reys adlanırdı (UA175). Kapitan Viktor Sarançininin və ikinci pilot Maykl Horroksun idarə etdiyi təyyarədə 7 stüard və 56 sərnişin vardı.
Bu təyyarənin ələ keçirilməsi üçün də beş nəfər ayrılmışdı. Qrupa Mərvan Şehhi başçılıq edirdi. O, təyyarə ələ keçiriləndən sonra pilot yerini tutacaqdı. Şehhi və Fayez Bənihammad BƏƏ, digər üç nəfər isə – Mohand Şehri, Əhməd və Həmzə Qəmdi qardaşları – Səudiyyə Ərəbistanı vətəndaşı idilər. Onlar aksiyaya bir neçə gün qalmış ABŞ-ın başqa şəhərlərindən Bostona gəldilər.
Aksiya günü Şehhinin səhər tezdən dördüncü qrupun başçısı Ziyad Cərrah ilə, təyyarəyə minməyə az qalmış isə birinci qrupun başçısı Məhəmməd Atta ilə telefonla danışması məlumdur. Onların nə danışdığı bilinmir, yəqin ki, bir-birlərinə aksiyaya hazır olmalarını deyir, uğur arzulayırlar.
UA175 saat 08:00-da uçmalı idi. Terrorçular uçuşa təxminən yarım saat qalmış təyyarədə yerlərini tutdular. Bənihammad və Şehri birinci dərəcəli salonda yer tutdular. Şehhi və Qəmdi qardaşları biznes-klasa bilet almışdılar. Onların silahı sadəcə iki cib bıçağı və iki dəftərxana bıçağı idi.
Birinci təyyarə (AA11) kimi UA175 də 14 dəqiqə ləngidi və 08:14-də havaya qalxdı. Məhz həmin dəqiqədə AA11-in terrorçular tərəfindən ələ keçirildiyi güman olunur. Buna görə də AA11 ilə əlaqəsi kəsilən Boston dispetçer mərkəzi başqa təyyarələr kimi UA175 ilə də əlaqə saxlayaraq ələ keçirilən təyyarə haqqında məlumat istəyir.
Viktor Saraçininin dispetçerlərlə, o cümlədən hava məkanına daxil olduğu Nyu York mərkəzinin dispetçerləri ilə son danışığı bu haqda olur. O, həmin təyyarəni özündən 16 km aralıda gördüyünü deyir. Dispetçerlər ona AA11-in ehtimal ki, qaçırıldığını deyirlər və toqquşmamaq üçün istiqamətini dəyişməyi məsləhət görürlər. UA175 ilə sonuncu əlaqə 08:42-də yaradılır. Bu zaman o, 9400 metr hündürlükdə uçurdu.
Bundan sonra baş verənlərin süjeti belə təxmin edilir: Bənihammad və Şehri pilot kabinəsinə hücum edərək pilotları öldürürlər. Qəmdi qardaşları isə sərnişinləri və stüardları yalançı bomba ilə qorxudaraq, üstəlik gözyaşardıcı qaz səpərək təyyarənin arxa hissəsinə çəkilməyə məcbur edirlər. Saat 08:46-da təyyarə artıq terrorçuların əlində idi və sükan arxasında Şehhi oturmuşdu. Bu zaman Attanın idarə etdiyi birinci təyyarə Ümumdünya ticarət mərkəzinin Şimal qülləsinə çırpıldı.
08:51-də nyuyorklu dispetçer Devid Bottiqliya UA175-in öz kursunu və hündürlüyünü dəyişdiyini sezir. O, növbəti dəqiqələrdə bir neçə dəfə pilotla əlaqə saxlamaq istəyir, amma cavab almır. 08:58-də ikinci təyyarə də Nyu Yorka tərəf istiqamət alır. Onu da deyim ki, qaçırılan birinci təyyarədən fərqli olaraq ikincinin Nyu Yorka uçuşu problemsiz ötüşmür. O, iki dəfə başqa təyyarələrlə toqquşmaq təhlükəsi yaşayır.
UA175-dən də telefon zəngləri olur. Stüard Robert Fenqman və iki sərnişin, Piter Henson və Brayan Suini radiotelefon vasitəsilə yerlə əlaqə saxlayırlar, təyyarənin qaçırıldığını xəbər verirlər. İlk zəngi Fenqman edir. O, “United Airlines” şirkətinin San Fransiskodakı texniki xidmət ofisinə zəng vurur və təyyarənin qaçırıldığını deyir. Təxminən həmin vaxt dispetçer Bottiqliya da ikinci Boinqin qaçırılması qənaətinə gəlir.
Piter Henson atası ilə, Brayan Suini isə anası ilə danışırlar. Henson 09:00-da ikinci dəfə atası ilə danışır. Bu zaman təyyarə Ümumdünya ticarət mərkəzinin Cənub qülləsinə maksimum sürətlə çırpılmaq üçün sürətlə aşağı enirdi. Henson da atasına “Sərnişinlər özlərini pis hiss edirlər, ürəkləri bulanır. Təyyarə kəskin hərəkətlər edir. İnanmıram ki, onu pilot idarə edir” söyləyir.
Təyyarə son beş dəqiqə ərzində aşağı şığıyır. Dispetçer Biqliyanın müşahidələrinə görə, son iki dəqiqədə təyyarə hər dəqiqə 3000 metr aşağı enir ki, bu da sərnişin təyyarəsi üçün ağlasığmaz göstəricidir. Nəticədə UA175, birinci təyyarədən 17 dəqiqə sonra, 09:03-də saatda 850 km sürətlə Cənub qülləsinı çırpıldı. Hadisə birinci qəzanı işıqlandıran onlarla KİV-in kamerası qarşısında baş verdi və milyonlarla insan bunu canlı yayımda gördü. Məhz bu zaman hamıya aydın oldu ki, baş verənlər terrordur.
Təyyarə qülləyə dönərək girdiyindən, sol qanadı aşağıda, sağ qanadı isə yuxarıda olduğundan daha çox mərtəbəni sıradan çıxardı: 77-85. Amma eyni zamanda UA175 binanın ortasına deyil, bir qədər yan tərəfinə girdiyindən Şimal qülləsindən fərqli olaraq, həmin mərtəbələrdə olanların hamısı həlak olmadı. Üstəlik, bir pilləkən şaxtası salamat qaldı. Nəticədə tam alov və tüstü bürüməmiş 18 nəfər həmin pilləkənlə xilas oldu.
İkinci təyyarə də binaya çırpılan zaman çənlərində 38 000 litr yanacaq olması təxmin edilir. Cənub qülləsini dəhşətli yanğın bürüdü. Bina 56 dəqiqə yanandan sonra, 09:59-da çökdü. Bu zaman onun əkiz tayı hələ yerində idi.
Şimal qülləsindən daha gec zədələnən Cənub qülləsinin daha tez uçması bəzən suallar doğurur və hətta konspiroloji nəzəriyyələrə bəhanə verir. Əslində isə burada qeyri-adi bir şey yoxdur.
AA11 ilə müqayisədə UA175 qülləyə daha böyük sürətlə çırpılmışdı. Çəkilən video və fotolarda onun bəzi hissələrinin binanın əks tərəfindən çıxması əks olunur ki, AA11 hadisəsində bu baş verməmişdi. Dolayısı ilə, UA175 Cənub qülləsinə daha ağır xəsarət yetirmişdi.
Digər tərəfdən, AA11 93-99 mərtəbələrə girmişdi və həmi yerdən yuxarıda 11 mərtəbə vardı.UA175 binanın daha aşağı hissəsinə, 77-85-ci mərtəbələrə çırpılmışdı. Oradan yuxarıda isə 25 mərtəbə vardı. Deməli, zədələnən konstruksiyaların üzərinə daha ağır yük düşürdü.
Cənub qülləsinin daha aşağıdan zədələnməsinə və daha tez uçmasına baxmayaraq, burada ölənlərin sayı Şimal qülləsindəkindən az oldu: təxminən 1000 nəfər civarında. Bunun da əsas səbəbi o idi ki, birinci qülləyə təyyarə çırpılanda, ikinci qüllədəkilər bunun hələ terror olduğunu bilməsələr də, instinktiv olaraq iş yerlərini tərk etmişdilər. Nəticədə qüllədə ölənlərin sayı 600 nəfər təxmin edilir ki, bu da Şimal qülləsindən xeyli azdır. Amma binanın uçması gözlənilmirdi, buna görə də aşağı mərtəbələrdə və ətrafda xeyli adam həlak oldu. Şimal qülləsi uçanda analoji qurbanların sayı az oldu.
***
Prezident Corc Buş həmin gün Florida ştatındakı Sarasota şəhərində Emma Buker adına ibtidai məktəbin şagirdləri ilə görüşə hazırlaşırdı. 08:55-də müşaviri Karl Rouv ona Şimal qülləsinə yüngül ikimotorlu təyyarənin çırpıldığını xəbər verir. Buş milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Kondoliza Raysla əlaqə saxlayır. Rays binaya böyük sərnişin təyyarəsinin çırpıldığını deyir.
Corc Buş uşaqların olduğu sinfə daxil olandan iki dəqiqə sonra, 09:05-də prezident administrasiyasının rəhbəri Endrü Kard ona yaxınlaşaraq qulağına deyir: “İkinci təyyarə ikinci binaya çırpılıb. Amerikaya hücum edilir”.
Üçüncü təyyarə
Ümumdünya ticarət mərkəzinin qüllələrinə çırpılan iki təyyarə kimi, üçüncü təyyarə də Los Ancelesə uçurdu, amma Bostondan deyil, Vaşinqtondan. “American Airlines” aviaşirkətinə məxsus “Boinq-757” təyyarəsinin marşrutu 77 saylı reys (AA77) adlanırdı. Kapitan Çarlz Berlingeymin və ikinci pilot Devid Şarlebuanın idarə etdiyi təyyarədə 4 stüard və 59 sərnişin vardı.
AA77-ni ələ keçirmək üçün təyin olunan 5 nəfərin hamısı Səudiyyə Ərəbistanı vətəndaşı idi. Qrupa Hani Hancor rəhbərlik edirdi və o, həm də pilot olacaqdı. Ondan əlavə qrupda Xalid Mihdar, Məcid Moqəd, Navaf və Salem Hazmi qardaşları vardı. Hava limanında onların hamısı CAPP sstemi tərəfindən təkrar yoxlama üçün seçildilər. Amma şübhəli bir şey tapılmadı.
“Boinq-757”-də biznes və ekonom salonlar vardı. Hancor və Hazmi qardaşlarının bileti biznes salona idi. Mihdar və Moqəd isə ekonom salonda yerlərini tutdular. Təyyarə nəzərdə tutulan vaxtdan 10 dəqiqə gec – saat 08:20-də uçuşa başladı.
Uçuşun başlamasından 30 dəqiqə sonra, 08:50-də kapitan Berlingeym hələ dispetçerlə əlaqə saxlayırdı. Bu zaman Boinq 10 min metrdən yüksəkdə uçur. Pilotun dispetçerlə son əlaqəsindən qısa müddət sonra, 08:51-08:54 arasında təyyarə ələ keçirildi.
Hadisələrin belə cərəyan etdiyi təxmin olunur. Pilot kabinəsinə daha yaxın oturan Hazmi qardaşları hücum edərək pilotları hədələyir və yerlərini tərk etmələrini istəyirlər. Ehtimal olunur ki, AA77 pilotlarına xəsarət yetirilməyib, kabinədən çıxarmaqla qane olublar. Mihdar və Moqəd isə sərnişinləri və stüardları, eləcə də, kabinədən çıxan pilotları hədələyərək təyyarənin arxa hissəsinə keçməyə məcbur edirlər.
Başqa təyyarələrdə olduğu kimi, burada da pilot funksiyasını yerinə yetirəcək terrorçu bu hadisələrdə iştirak etmir. Çünki onun xəsarət alacağı halda bütün plan pozula bilərdi. Pilotlar kabinədən çıxarıldıqdan və hamı təyyarənin arxa tərəfinə köçürüldkdən sonra Hani Hancor yerindən qalxır və sükan arxasına keçir. Təyyarə 08:54-də öz kursundan yayınmağa başlayır: əvvəlcə cənuba, sonra da şərqə, havaya qalxdığı Vaşinqtona dönür. Terrorçuların hədəfi ABŞ Müdafiə nazirliyinin binası – Pentaqon idi.
***
08:56-da AA77-nin transponderi söndürülür. Təyyarənin avtopilotu işə salınır və Vaşinqtonun koordinatları daxil edilir. Dispetçerlər təyyarənin ələ keçirilməsini ehtimal etsələr də, onu itirirlər. Onlar AA77-ni son qeydə aldıqları yerdən qərbdə axtarırdılar, təyyarə isə artıq şərqə qayıdırdı.
Başqa təyyarələr kimi üçüncü təyyarədən də telefon zəngləri olur. Əvvəlcə stüardessa Rene Mey anasına zəng edir, əhvalatı danışır və “American Airlines” şirkəti ilə əlaqə saxlayaraq xəbər verməsini istəyir. Amma anası şirkətə zəng edəndə orada artıq xəbərdar idilər.
Digər zəng edən tanınmış hüquqşünas və teleşərhçi Barbara Olson olur. O, əslində bir gün əvvəl uçmalı idi. Amma sentyabrın 11-də ərinin, Ədliyyə nazirliyində yüksək mənsəbli məmur (ABŞ-ın Baş solisitoru) Teodor Olsonun doğum günü idi. Buna görə də, heç olmasa, səhər ərini təbrik etmək üçün uçuşunu bir gün təxirə salır.
Barbara Olson ərinə iki dəfə zəng edir. İlk zəng 09:16-da olur. Qadın ərinə deyir ki, terrorçular pilotlar da daxil olmaqla hamını təyyarənin arxasına keçiriblər. İkinci zəng zamanı Teodor arvadına iki təyyarənin Ümumdünya ticarət mərkəzinə çırpıldığını deyir. Yəqin ki, Barbara Olson onları da eyni aqibət gözlədiyini anlayaraq susur və əlaqə kəsilir.
09:29-da Hani Hancor avtopilotu söndürür və idarəetməni öz əlinə alır. Sonrakı araşdırmaları göstərəcək ki, pilot-terrorçular arasında ən pis hazırlıqlı məhz Hancor olub və bu, onun AA77-ni idarə etməsində də özünü göstərir. “Boinq-757” sərnişin təyyarələri üçün yolverilməz sürətlə aşağı enir və yolverilməz manevrlər edir.
Təyyarə Vaşinqtona yaxınlaşanda Dalles adına hava limanının dispetçerləri onu görürlər, ancaq identifikasiya edə bilmirlər. Dispetçer Daniel O`Brayan sonalar deyir: “Sürət, manevrlər, dönüşlər, biz hamımız, təcribəli aviadispetçerlər düşündük ki, hərbi təyyarədir. Boinq-757 ilə belə uçmaq olmaz. Bu təhlükəlidir”. Amma Pentaqonda həlak olacaq insanların bəxtsizliyindən təyyarənin konstruksiyası bu manevrlərə, sürətə davam gətirir.
Paytaxtdakı başqa bir, Reyqan adına hava limanının dispetçerləri yaxınlıqda uçan “Lockheed C-130 Hercules” hərbi təyyarəsinin pilotundan radarda görünən təyyarə haqqında məlumat istəyirlər. Polkovnik-leytenant Siven O`Brayan təyyarənin Boinq-757 və ya Boinq-767 olduğunu xəbər verir. Az sonra O`Brayan yerdə alov kürəsi görərək həmin tərəfə uçur. Məhz o, dispetçerə ilk xəbər verir: “Görünür, o təyyarə Pentaqona çırpıldı, ser”.
Hancor Pentaqona yaxınlaşma trayektoriyasını düzgün hesablamamışdı. O, beşmərtəbəli binaya yaxınlaşanda hələ çox yüksəkdə uçurdu. Təyyarəni burnu aşağı yönəltmək isə olmazdı: həm konstruksiyası dağıla bilərdi, həm də hədəfdən yan keçmək ehtimalı vardı. Buna görə də Hancor Boinqi binanın ətrafında 330 dərəcəlik dövrə vura-vura aşağı endirir və 850 km/saat sürətlə 09:37:46-da Penqatonun qərb qanadına çırpır.
Təyyarənin bina daxilində hərəkəti 1 saniyədən az çəkdi. Bu müddətdə o, 94 metr irəlilədi. Öndəki hissələr maneələrlə toqquşaraq həm özləri, həm maneələr məhv olduğundan təyyarənin quyruq hissəsi daha çox içəri girdi. Tonlarla yanacağın alışması ilə alov 61 metr yüksəkliyə qalxdı.
Amma Pentaqon xüsusi möhkəmliklə tikilmişdi. Bir neçə il əvvəl isə partlayışa davamlı pəncərələr qoyulmuşdu. Bu da həm binanın daha uzun müddət davam gətirməsinə, həm də yanğının ola biləcəyindən daha az yayılmasına səbəb oldu. Üstəlik, binanın həmin hissəsində təmir gedirdi və otaqların bir çoxu boş idi. Nəticədə, gözlənildiyindən xeyli az adam öldü.
33 dəqiqə davam edən yanğından sonra binanın ən geniş yerində 29 metr, ən dərin yerində isə 15 metr olan hissəsi çökdü. Zərbə yerlə bərabər olduğundan yuxarı mərtəbələrdə daha az adam xəsarət almışdı. Dördüncü və beşinci mərtəbələrdə zərbədən və yanğından kimsə ölmədi, bina uçana qədər isə hamını təxliyə etmək mümkün oldu.
Birinci mərtəbədə 92, ikincidə 31, üçüncüdə 2 nəfər olmaqla Pentaqonda 125 nəfər həlak oldu. Onlardan 55-i hərbçi, 70-i isə mülki əməkdaşlar idi. Ölənlər arasında ABŞ ordusunun qərargah rəisinin müavini general-leytenant Timoti Mod da vardı. O, İkinci dünya müharibəsindən sonra xarici düşmən tərəfindən öldürülən ən yüksək rütbəli hərbçidir.
Təyyarə həlak olan 59 nəfər və beş terrorçu ilə birlikdə AA77 terroru nəticəsində ölənlərin sayı 189 nəfər oldu. Daha 106 nəfər yaralandı.
Ümumdünya ticarət mərkəzinə çırpılan təyyarələrdən fərqli olaraq, AA77-nin hər iki “qara qutu”su tapıldı. Amma səs yazılan qutu möhkəm zədələndiyindən informasiya almaq olmadı. Uçuş məlumatları yazılan qutudakı bütün informasiya isə bərpa olundu.
Dördüncü təyyarə
Dördüncü təyyarə ABŞ-ın şərqində yerləşən Nyuark şəhərindən qərbdəki San Fransisko şəhərinə uçan (93 saylı reys) və və “United Airlines” aviaşirkətinə məxsus Boinq-757 təyyarəsi idi.
Ümumiyyətlə, həmin hadisələr zamanı ABŞ-ın daxilində uzaq məsafələrə uçan təyyarələr ələ keçirilmişdi ki, hədəfə çırpılan zaman çənlərdə olan çoxlu yanacaq səbəbindən güclü yanğın törənsin. Bütün təyyarələr ölkənin şərqindən qərbinə uçurdu. Ümumdünya ticarət mərkəzinin əkiz qüllələrinə çırpılacaq hər iki təyyarə Bostondan Los Ancelesə uçurdu. Pentaqona çırpılacaq təyyarə isə Vaşinqtondan qalxaraq Los Ancelesdə enməli idi.
Haqqında danışdığımız təyyarə ələ keçirilənlər arasında hamıdan gec, yerli vaxtla 08:42-də havaya qalxdı. Bundan cəmi dörd dəqiqə sonra, 08:46-da ilk təyyarə Ümumdünya ticarət mərkəzinin şimal qülləsinə çırpıldı. 09:03-də ikinci təyyarə Cənub qülləsini, 09:37-də isə üçüncü təyyarə Pentaqonu taran etdi.
93-cü reyslə uçan və 182 sərnişin yerinə malik təyyarədə 44 nəfər vardı: 37 sərnişin və 7 heyət üzvü. Sərnişinlərin dördü “Əl-Qaidə” terror təşkilatının üzvləri idi: Ziyad Cərrah, Əhməd Nami, Əhməd Haznavi və Səid Həmdi. Cərrah Livan, digərləri isə Səudiyyə Ərəbistanı vətəndaşı idilər. Digər sərnişinlərin otuzu ABŞ vətəndaşı idi. Almaniya, Yaponiya və Yeni Zelandiyanın hərəsindən bir vətəndaş vardı.
Digər üç təyyarəni olduğu kimi dördüncünü də əslində 5 nəfər qaçırmalı idi. Amma dəstənin beşinci üzvü, Məhəmməd Qəhtani avqustun 3-də ABŞ-a keçmək istərkən sərhəd məmurlarında şübhə doğurdu. Belə ki, onun üzərində cəmi 2800 dollar vardı və geri qayıtmaq üçün bileti yox idi. Onun qeyri-leqal şəkildə ABŞ-da qalmaq niyyətindən şübhələnən sərhədçilər ölkəyə buraxmadılar və gəldiyi Dubaya qaytardılar.
***
Birinci təyyarə Şimal qülləsinə çırpılanda bunun terror aktı olması hələ dəqiq məlum deyildi. İkinci təyyarənin taranından sonra artıq şübhə yeri qalmadı. Aviaşirkətlər öz təyyarələrinə xəbərdarlıqlar göndərməyə başladılar. “United Airlines” dispetçeri 93 nömrəli reyslə 09:24-də əlaqə saxlayaraq iki terror hadisəsi barədə məlumat verdi və pilot kabinəsinə kənar adamların müdaxiləsindən ehtiyatlı olmağı tövsiyə etdi.
Bundan dörd dəqiqə sonra, saat 09:28-də terrorçuların təyyarəni ələ keçirdikləri ehtimal olunur. Çünki həmin vaxt kapitan “Mayday” siqnalı göndərir, dispetçerlər mübarizə səsi eşidirlər, həm də parametrləri yazana aparatdan sonralar götürülən məlumat təyyarənin qəflətən 200 metr aşağı düşdüyünü göstərdi. Kəsici silahlara malik terrorçular bu zaman ikinci pilot Leroy Homeri qətlə yetirir, kapitan Ceyson Dalı isə yaralayırlar. Terrorçular hər hansı sürprizlə üzləşməmək üçün sərnişinləri arxa oturacaqlara keçirirlər.
Pilot kurslarında təlim almış Ziyad Cərrah təyyarəni idarə etməyə başlayır. O, sərnişinlərə ünvanlanan “Danışan komandirdir. Mən sizin öz yerlərinizdə qalmanızı istəyirəm. Təyyarədə bomba var və biz geri qayıdırıq” elanını verir, amma komandirin müdaxiləsi üzündən səs dispetçerlərə yönəlir və 93 saylı reysin də ələ keçirildiyi məlum olur. Cərrah avtopilota yeni məlumatar daxil edərək təyyarəni geriyə, Vaşinqton tərəfə istiqamətləndirir.
Bu zaman bəzi sərnişinlər və heyət üzvləri radiotelefon və mobil telefon vasitəsilə yaxınları ilə əlaqə saxlaya bilirlər. Onlardan biri, Tom Bernett adlı sərnişin öz arvadı ilə danışır və iki təyyarənin qüllələrə çırpılması xəbərini alır. Bir qədər sonra arvadı ona zəng edir və daha bir təyyarənin Pentaqona çırpıldığını söyləyir.
Başqa sərnişinlər (məsələn, Ceremi Qlik) və heyət üzvləri də eyni xəbərləri aldıqdan sonra artıq şübhə etmirlər ki, uçduqları təyyarə də harasa çırpılmaq üçün qaçırılıb və onlar ölümə məhkum ediliblər. Əgər sakitcə oturub gözləsələr, həm özləri, həm də çırpılacaqları hədəfdəki insanlar həlak olacaqlar. Xilas olmağın yeganə yolu təyyarəni təkrar ələ keçirmək idi.
Terrorçuların təyyarənin ön hissəsində, özlərinin isə arxada olmalarından istifadə edən sərnişinlər məsələni öz aralarında müzakirə edirlər. Sonda səsvermə keçirilir və yekdilliklə terrorçulara hücum etmək barədə qərar qəbul edirlər. Bu dəqiqələrdə onlardan bəziləri doğmalarına zəng edərək vidalaşır.
Ceremi Qlik arvadına səsvermənin nəticələrini xəbər verir. Mark Bingem anasına zəng edir və avtocavabverənə səsini yazır: “Ana, bu Markdır. Sadəcə, səni sevdiyimi demək istəyirəm”. Üç aylıq hamilə Loran Qrendkolas ərinə deyir: “Bizim təyyarədə kiçik problem yaranıb. Səni sevdiyimi demək istəyirdim. Mənimlə hər şey yaxşıdır. Sadəcə kiçik problem var”. Tod Bimer telefon şirkətinin operatoru ilə əlaqə saxlaya bilir: “Əgər bizim işimiz alınmazsa, arvadıma zəng edib onu və uşaqları sevdiyimi deyərsiniz”. Bundan sonra Bimer və operator xanım bir müddət bir yerdə dua edirlər.
Keçmiş polis işçisi olan stüardessa Sisi Layls ərinə zəng edir, amma onu tapa bilmədiyindən sözlərini avtocavabverənə deyir: “Balaca, diqqətlə qulaq as. Mən ələ keçirilən təyyarədəyəm. Sənə demək istəyirəm ki, səni sevirəm. Uşaqlara söylə ki, onları çox sevirəm. Mən çox təəssüf edirəm, balaca. Bilmirəm nə deyim. Burada üç nəfər təyyarəni ələ keçiriblər. Həyəcanlanmamağa çalışıram. Təyyarəni geri döndərdilər. Eşitdiyimə görə ÜTM binalarına dəyən təyyarələr də bunların işidir. Ümid edirəm, sənin üzünü yenə görəcəyəm. Səni sevirəm. Hələlik” (son sözü deyərkən ağlayır).
Stüardessa Sandra Bredşou da ərinə zəng edir: “Biz hamımız təyyarənin quyruğunda yığışmışıq və təyyarəni geri qaytarmağa hazırlaşırıq. Səni sevirəm, əzizim”. Bu zaman əri digər sərnişinlərin dini motivli mahnı – psalm oxuduqlarını eşidir. Honor Ueynio ögey anasına zəng edir: “Təyyarəmizi qaçırıblar. Vidalaşmaq üçün zəng edirəm. Pilot kabinəsinə hücum etməyə hazırlaşırıq, mən getməliyəm. Səni sevirəm, əlvida”.
Tomas Bernet sonuncu dəfə arvadına zəng edir. Arvadı yeni hücumların olmadığını xəbər verir və uşaqların onunla danışmaq istədiyini söyləyir. Bernet “onlara de ki, sonra zəng edərəm” söyləyir. O, arvadına deyir ki, özləri nəsə etməlidirlər, hakimiyyətin müdaxiləsini gözləməməlidirlər: “Üstəlik, təsəvvür etmirəm ki, onlar bizə necə kömək edə bilərlər”.
Bu zaman Tod Bimer operatorla danışığını yekunlaşdırır, ona kabinəyə hücum edəcəklərini deyir. Operator “Siz bunu etmək istədiyinizdən əminsinizmi?” deyə soruşur. Bimer “Bizim xüsusi seçimimiz yoxdur. Hə, mən bunu etmək istəyirəm” söyləyir. Bununla operatorla danışıq yekunlaşır, amma dəstək asılmadığından operator Bimerin başqalarından “Uşaqlar, hazırsınızmı?” soruşduğunu eşidir. Müsbət cavab alan Bimer 93 saylı reysin sərnişinlərinin və heyətinin qərhəmanlıq devizinə, sonra da terrorizmlə mübarizənin şüarına çevriləcək sözləri deyir: “okay, let’s roll” (tamam, getdik).
***
Saat 09:57-də sərnişinlər terrorçulara hücum edirlər. Onlar yemək arabasının köməyi ilə pilot kabinəsinin qapısını taran edərək içəri daxil olmağa çalışırlar. Ziyad Cərrah hücum edənlərin müvazinətlərini itirmələri üçün təyyarəni əvvəlcə sağa-sola əyir, sonra isə burnunu aşağı-yuxarı verir.
Təyyarədəki səsləri yazan aparat Cərrahın saat 10:01-də iki dəfə təkbir söylədiyini, sonra isə yanındakı terrorçudan təyyarəni yerə vurmaq barədə fikrini soruşur. O da razılıq verir. Bir an sonra sərnişinlər kabinəyə daxil olurlar. Amma onların idarəçiliyi ələ almaq cəhdi uğursuz olur. Cərrah şturvalı sona qədər irəli verir və təyyarə getdikcə daha böyük sürət yığaraq enməyə başlayır. Səs yazan aparat 10:03:09-da, paramertləri yazan aparat isə bir saniyə sonra işini dayandırır. Təyyarənin məhz bu zaman yerə çırpıldığı güman olunur.
“United Airlines” aviaşirkətinin 93 saylı reysi Pensilvaniya ştatında boş ərazidə, Vaşinqtondan 20 dəqiqəlik uçuş məsafəsində yerə çırpıldı. 44 nəfərin hamısı həlak oldu. Yerdə kimsə xəsarət almadı.
***
Dördüncü təyyarənin hədəfinin Ağ ev, Konqresin yerləşdiyi Kapitoli, prezidentin şəhərkənarı iqamətgahı Kemp-Devid, yoxsa başqa yerlər olması barədə versiyalar irəli sürüldü. Sonralar həbs olunan “Əl-Qaidə” üzvləri 93 saylı reysin Kapitoli binasına çırpılmalı olduğu barədə ifadələr verdilər.
Göyərtədəki sərnişinlər və heyət üzvləri təyyarənin idarəçiliyin ələ keçirə və öz həyatlarını xilas edə bilmədilər. Amma öz qəhrəmanlıqları ilə onlarla, bəlkə də yüzlərlə başqa insanların həyatlarını qurtardılar. Təyyarənin çırpıldığı yerin yaxınlığında 2015-ci ildə xatirə memorialının açılışı oldu.
