- Şahmat oyununun vətəni Hindistan olub, öz mənşəyini VI əsr qədim hind “çaturanqa” oyunundan götürüb, bu söz qədim sanskrit dilindən ”dörd qoşun bölməsi” kimi tərcümə olunur, bu qoşun özündə piyada, süvarilər, fil dəstələri və cəng arabalarını (qədimdə: iki təkərli müharibə arabası) əhatə edir. Tarixçilər və arxeoloqlar uzun müddət şahmatın vətəninin Çin və Sasanilər imperiyasının olduğunu iddia edirdilər. Lakin bu, heç bir dəlillə sübut olunmadı.VII əsrdə bu oyun İrana gəlir və onun adı dəyişdirilərək “şahranc” olur. Şahmat sözü isə oyunun məhz fars dilli versiyasında əmələ gəlmişdir. Oyunçular rəqibin şahına həmlə etdikdə “Şah” (dövləti şah idarə etdiyinə görə(kral)) və “Şah mat” (fars dilində “şah öldü” deməkdir) deyirlər.İlk əvvəllər şahmat dörd nəfərlik oyun olub. Lövhəyə 4 komplekt fiqur düzülür, zər atılır və kimin birinci və hansı fiqurla gediş edəcəyi müəyyənləşdirilirdi.
- İlk əvvəl, “vəzir” yalnız diaqonal olaraq hərəkət edə bilirdi. Lakin illər sonra qaydalar dəyişdi, oyun Hindistandan İrana yayılarkən, “vəzir”in rolu böyüdü.
- Kilsə şahmatı azart, qumar hesab edirdi, qədim ruslarda isə XVI əsrədək şahmat yaxşı oyun sayılmırdı.
- XIII əsrdə Avropada, xüsusilə Almaniyada şahmat, eyni zamanda “kuryer oyunu” adlanırdı. O, 12*8 ölçülü lövhələrdə oynanılırdı. Kuryer (bəzən isə yepiskop) hazırda fil fiquruna uyğun gəlirdi.
- 1770-ci ildə macar ixtiraçı Volfanq fon Kempelson şahmat avtomatını yaratmışdı. Bu maşın insan boyunda olan “türk” formasında idi, o iri oduncaq şkafın arxasında oturmuşdu, bu şkafın qapıları açılanda insanlar olduqca mürəkkəb mexanizmləri seyr edə bilərdi.Mexaniki əl fiqurları şahmat lövhəsi üzrə hərəkət etdirirdi və həmin dövrdə Napaleon Bonapart və Bencamin Franklin kimi məşhur rəqibləri məğlub edə bilmişdi.
Üstündən neçə illər ötdükdən sonra məlum olmuşdu ki, şahmat avtomatı əslində heç də robot deyilmiş. Avtomatın içərisində onu idarə edən insan varmış. Şkafın içərisindəki mexanizmlər tamaşaçılara nümayiş etdiriləndə, həmin insan gizlənirmiş.
- Üç gedişdən sonra qarşı tərəflərin hər birinin 9 milyon mümkün pozisiya yaratmaq imkanı vardır. Amerikan riyaziyyatçı təkrarlanmayan şahmat partiyalarının minimal sayını hesablamağa çalışmış və Şennon rəqəmini almışdır.Bu rəqəmə əsasən mümkün unikal partiyaların sayı bütün kainatdakı atomların sayını üstələyir. Əgər atomların sayı 10^79 olaraq qiymətləndirilirsə, onda unikal şahmat partiyalarının sayı 10^120 olaraq hesablanmışdır.
- Ən qısa şahmat partiyası, “Fool’s Mate” və ya “iki gedişə mat” adlanır. O növbəti gedişlərdən ibarətdir: 1) f3 e5 və 2) g4 Qh4++. Heç-heçə və məğlubiyyət hətta oyun başlamazdan öncə də baş tuta bilər. Bu oyunçunun turnir cədvəlində tutduğu mövqedən asılı ola bilər, həmçinin oyunçu oyuna gəlmədikdə ona texniki məğlubiyyət verilir.Ən uzun şahmat partiyası 1989-cu ildə Belqradda İvan Nikoliç və Qoran Arsoviç arasında oynanılıb. Oyun 20 saat, 15 dəqiqə davam edib, oyun ərzində 269 gediş edilib və o, heç-heçə başa çatıb. Nəzəri baxımdan partiya daha uzun da davam edə bilər, amma 50 gediş qaydasının tətbiqindən sonra, bu sayı müəyyən qədər azaltmaq mümkündür.
- Əvvəllər şahmat oyunları günlərlə davam edə bilirdi. 1851-ci ildə isə oyunçuların oyun əsnasında yatması (yata bilməsi) üçün oyunlar dayandırılmağa başladı və beləliklə də, saatlar tətbiq olundu.
- Alimlərin qənaətinə görə, şahmat insan beyninin hər iki yarımkürəsinin aktiv işləməsinə müsbət təsir göstərir və Alzheimer xəstəliyinə qarşı ən yaxşı müalicədir.
- Hər keçən il şahmat qaydalarında dəyişikliklər olunur. FİDE tərəfindən edilən sonuncu belə dəyişikliyə əsasən, tərəflər ümumilikdə 100-dən çox gediş edə bilməzlər. Hətta bu müddətdə mat qeydə alınmazsa, hakim heç-heçə də elan edə bilər.
- “Şahboks” adlı hibrid idman növü də mövcuddur. Hətta bu idman növü üzrə ümumdünya təşkilat da var. Oyunun qaydaları sadədir: 11 raund var: 1,3,5,7,9 və 11-ci raundlarda tərəflər şahmat oynayır, 2,4,6,8 və 10-cu raundlarda isə boks yarışı gedir. Raundlar arası fasilə 1 dəqiqədir.
- Şahmat kompüterləri bu gün şahmat dünyasının vacib bir hissəsinə çevrilmişdir. Bir zamanlar dünya çempionu olmuş və ən güclü oyunçulardan biri hesab olunan Harri Kasparov 1997-ci ildə Deep Blue adlı kompüterə uduzanda bu onun üçün şok olmuşdu. Nəzərə alsaq ki, üstündən uzun müddət keçib və texnologiya xeyli irəliləyib, onda bu gün kompüterlər daha yaxşı şahmat oynamalıdır.2006-ci ildə isə dünya çempionu Vladimir Kramnik Deep Fritz kompüteri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılıb, bu isə şahmat kompüterlərinin gücünü bir daha ortaya qoydu. Bu gün kompüter proqramları əksər hallarda oyunçular tərəfindən keçirilmiş oyunların təhlili və öz qabiliyyətlərini təkmilləşdirmək məqsədi ilə istifadə olunur. Onları adətən qrossmeysterlər ilə bərabər səviyyədə tuturlar.
- Gözübağlı şahmat elə oyun növüdür ki, bu zaman oyunçu bütün gedişləri şahmat lövhəsinə baxmadan edir. Bir qayda olaraq oyunda fiqurların yerini dəyişməyə kömək edən vasitəçi iştirak edir.Gözübağlı şahmat oynamaq qabiliyyəti bir çox güclü şahmatçıların sahib olduğu, olduqca heyrətləndirici bir xüsusiyyətdir. Gözübağlı şahmat üzrə rekordçulardan biri macar şahmatçı Fleş Yanoşdur. O, gözü bağlı şəkildə eyni anda 52 rəqibə qarşı oynamış və bu oyunlardan 32-də qalib gəlmişdir.