Qladiator (latın sözü olan “gladius”dan götürülmüşdür, mənası “qılınc oynadan” deməkdir.) Qədim Romada tamaşaçıları əyləndirmək üçün başqa bir qladiatorla, vəhşi heyvanlarla və ya cinayətkarlarla ölüncəyə qədər vuruşan döyüşçüdür. Bəzi qladiatorlar öz həyatlarını təhlükəyə ataraq könüllü döyüşə qatılırdılar. Ancaq qladiatorların əksəriyyətini qullar, əsirlər və cinayətkarlar təşkil edirdi.
Qladiator, yaxşı döyüşməsindən və ya ölməsindən asılı olmayaraq, Roma hərb etikasını nümayiş etdirməlidir. Bununla o alqış qazanır. Qiymətləndirmə tamaşaçılardan asılıdır. Bu yüksək də ola bilər, aşağı da.
Qladiator döyüşlərinin əsl mənşəyi mübahisəlidir. E.ə. III əsrdə Pun müharibələri dövründə bir yas ayini kimi keçirildiyi məlumdur, daha sonra Roma dünyasında siyasi və ictimai həyatın bir növünə çevrilmişdi. Oyunun kütlə tərəfindən sevilməsi oyunlara daha çox pullar xərclənməsinə gətirib çıxarırdı.
Oyun öz pik nöqtəsinə e.ə. I və eramızın II ikinci əsrləri arasında çatıb. Roma imperiyasının böhran yaşadığı dövrdə belə oyun öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdı. Xristian imperatorları qladiator döyüşlərini eramızın V əsrinədək mühafizə etmişdilər. Bundan sonra qladiator oyunları rəsmi olaraq təşkil edilməyib.
Ancaq bütün dəlillər Kampaniya mənşəyini təsdiqləyir. Bilinən ən ilkin qladiator məktəbi (ludi) Kampaniyada yerləşirdi. Kampaniyada yerləşən türbə freskalarında dəbilqə taxmış, nizəli və qalxanlı döyüşcülər təsvir edilmişdi. Bu freskalarla müqasiyədə etrusk türbə freskaları aşağı səviyyəlidir və daha sonrakı dövrlərdə çəkilmişdi.
Livi ilk Roma qladiator döyüşünün, Karfagenə qarşı olan I Pun müharibəsi zamanı – e.ə. 264-cü ildə keçirildiyini qeyd edib. Mal-qara bazarında Brut Peranın şərəfinə üç qladiator döyüşü keçirilib. Livinin hesablamaları erkən Roma qladiator döyüşlərinin matəm və qurbanlıq funksiyalarını əhatə edir və sonra qladiator tamaşasındakı teatr mədəniyyətini belə qeyd edir: möhtəşəm görünüşlü, yüksək səviyyədə silahlanmış və zirehlənmiş xain barbarlar Roma dəmiri və əzəməti ilə idarə edilirlər. Onun sadə romalıları səxavətli bir şəkildə əzəmətli hərbi qənimətləri ilahlara həsr edirlər. Onların müttəfiqləri olan Kampaniyanlar isə şam yeməyində əylənmək üçün qladiatorları tamaşaya qoyurlar. Bəzi qruplar və tayfalar da oyunçuların siyahısına qoşulurdu. Əksər qladiatorlar Romanın düşmənləri kimi silahlanır və zirehlənirdilər. Qladiator üçün ən uğurlu seçim əla şəkildə vuruşmaq və ya ölmək idi.
Qladiator sahibliyi və qladiator məktəbləri Roma siyasətinin təməl daşına çevrilməyə başlamışdı. E.Ə. 65-ci ildə Yuli Sezar iyirmi il qabaq ölmüş atasının şərəfinə qladiator oyunu təşkil etdi. Çox miqdarda borcu olmasına baxmayaraq, o, gümüşlə zirehlənmiş 320 cüt qladiatordan istifadə etmişdi. Sezar daha çox qladiatordan istifadə etmək istəsə də, senat Spartak üsyanını xatırladaraq maksimum 320 cütə icazə verdi. Romada 320 cütdən artıq qladiatora saxlamağa icazə verilmirdi. Sezar yalnız miqyasda və xərcdə deyil, yas mərasimlərinə xas adətlərdə də həddini aşmışdı.
Vəhşi heyvanlarla keçirilən qladiator tamaşaları yalnız Respublikada deyil, ondan kənarlarda da geniş yayılmağa başlamışdı. Sezarın qətlindən və Roma vətəndaş müharibəsindən sonra sosial və ya dini şərtlərini formalaşdırmaq üçün oyunların üzərinə imperiya nəzarəti qoyuldu. Roma elitasını müflisləşməkdən qurtarmaq üçün oyunun xərclərini tənzimləyən qanun qəbul edildi. Oyunlarda dəyəri 25 000 dinaridən çox olmayan maksimum 120 qladiatordan istifadə edilə bilərdi. Daha dəyərli oyunlar imperiya tərəfindən keçirilə bilərdi ki, bu da 180 000 dinarini keçməməli idi. Eramızın 108-ci ilində Mark Ulpi Trayan Dakiya üzərindəki qələbəni qeyd etmək üçün 10 000 qladiator və 11 000 vəhşi heyvanla 123 günlük gladiator oyunları təşkil etdi. Bundan sonra oyunlara xərclənən pullar yenə nəzarətdən çıxdı. Eramızın 177-ci ilində Mark Avreli oyunların qarşısını almaq üçün yeni qanun qəbul etdi, ancaq onun oğlu Kommod bu qanunu ləğv etdirdi.
Qladiator məktəblərinə könüllü olaraq qoşulan və ya törətdiyi cinayətin cəzası olaraq gətirilənlər də vardı. Romalılar üçün “qladiator” müəlliminə sadiq təlim görmüş döyüşcü mənasını verirdi.
Kasıblar və evsizlər üçün qladiator məktəbləri döyüşmək müqabilində daimi yemək və sığınacaq təklif edirdi. Qladiatorlar onlara verilmiş hədiyyələri özlərinə götürə bilirdilər. Tiberi bəzi qladiatorlara yüksək məbləğdə təqaüd verirdi. Mark Antoni qladiatorları özünün xüsusi cangüdənləri təyin etmişdi.
Kommod bu oyunların fanatik iştirakçısı idi. Bu məsələdə düşmən olduğu Senat ona qarşı idi, amma əhalinin böyük əksəriyyəti çox güman ki, onu dəstəkləyirdi. O, Herakl kimi geyinirdi. O, bir gündə 100 şiri öldürdüyün demişdi, bu şirləri platformadan perimetr boyunca düzmüşdülər ki, o, sərrast ox atma qabiliyyəti nümayiş etdirsin. Digər bir halda isə, o, xüsusi hazırlanmış cida ilə dəvəquşunun başını kəsmişdi və bu başı qana boyanmış qılıncla bərabər senator oturacaqlarına tərəf tullamışdı.
Oyun keçirilməzdən əvvəl rəssamlar tərəfindən hazırlanmış bəzəkli elanlar şəhərin müxtəlif yerlərinə asılırdı. Elanlarda oyunun vaxtı, keçirildiyi yer, təşkil edənin adı, qladiatorların sayı və s. yazılırdı. Digər nəzərə çarpan xüsusiyyətləri musiqilər, gün işığından və yağmurdan qorunmaq üçün bəzəkli çadırlardan istifadə edilməsi idi. Yemək, içki və şirniyyatlar da təqdim olunurdu. Tamaşaçılar üçün üzərində qladiatorların adları, növləri və hesabları yazılan lövhələrdən istifadə edilirdi. Oyunu daha da maraqlı etmək üçün solaxay qladiatorlar adətən sağ əlli qladiatorlarla döyüşdürülürdü. Döyüşdən bir gün öncə qladiatorlar üçün xüsusi banketlər keçirilirdi. Bu, bir növ “son yemək” adlanırdı. Döyüşməzdən öncə qladiatorlar isinmək üçün təhlükəsiz silahlarla vuruşurdular.
Ölüm oyunun nəticəsi hesab edilirdi. Əksər qladiatorlar il ərzində üç və ya dörd döyüşdə iştirak edirdilər. Bəziləri elə ilk döyüşdə həlak olurdular, bəziləri isə 150-ə yaxın döyüşdə iştirak edə bilirdi. Təkbətək döyüş 15, ən çox halda 20 dəqiqə çəkirdi. Qalibə qələbə rəmzi olan palma budağı və müxtəlif mükafatlar verilirdi. Xüsusi fərqlənən döyüşcüyə dəfnə, pul, bəzi hallarda isə azadlıq verilirdi. Azadlıq almış qladiator bəzən elə qladiator qalmağı seçirdi. Ən məşhur qladiatorlardan olan Flamma yaşadığı 30 il ərzində 34 dəfə vuruşub, 21 dəfə qalib gəlib, 9 dəfə bərabərə bitirib, 4 dəfə isə məğlub olub.
Qladiatorlar növündən asılı olmayaraq eyni andı içirdilər. Məktəblərdə ölümcül silahla təlimlərin keçirilməsi qadağan idi. Güman ki, küt və ya taxta silahlarla təlim keçirilirdi. Məktəblərdə müxtəlif növ döyüş texnikaları öyrədilirdi. Təlimlərə ölümdən qorxmamaq və ağrılara dözmək təlimləri də daxil idi.
Cinayətkarların könüllülərdən fərqli olaraq üzlərində və ya qollarında döymələr olurdu. Eramızın 325-ci ilində Konstantin üzə döyməni qadağan etdi. Döymələr sadəcə ələ döyülürdü.
Sərt intizama baxmayaraq, qladiatorlara yaxşı baxılırdı. Onların tərkibində arpa qaynadılmış paxla, ulaf unu, kül (bədəni möhləmləndirdiyinə inanılırdı) və quru meyvə ilə zəngin yüksək energetik, vegetarian pəhrizi var idi. Müasir atletlərlə müqasiyədə, ehtimal ki, onların yüksək çəkiləri olub, ancaq rəqiblərin zərbəsindən qorunmaq üçün idi. Müntəzəm masaj və yüksək keyfiyyətlu tibbi xidmət ağır təlim rejimini bir az yumşaldırdı. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, onlar həm də çılpaq ayaqla vuruşmuşlar.
Müntəzəm masaj və yüksək keyfiyyətli tibbi xidmət çox ciddi təlim rejiminə müsbət təsir edirdi. Antik tibb alimi Qalenin tibbi təlimi Perqamda qladiator məktəbində həyata keçirilirdi.
Adı | Azərbaycanca | Detallar |
---|---|---|
Andabatae | At döyüşçüləri | Yunanca “ἀναβάται” (yüksəkdə yerləşən) sözündən törənmişdir. Zirehli paltarlar geyinirdilər və göz deşiyi olmayan şlem taxırdılar. Onlar turnirdə çarpışan orta əsr cəngavərləri kimi çarpışırdılar, yeganə istisna bir-birilərini görmək imkanının olmaması idi. |
Bestiarii | Heyvan döyüşçüləri | Bu döyüşçülər cida və xəncərlə silahlanmışdılar. Onlar ilk əvvəl qladiator deyil, cinayətkarlar (noxii) idilər. Romada cinayətkarları vəhşi heyvanlarla savaşmağa yollayırdılar, bu döyüşlərə yollananın sağ qalmaq ehtimalı az idi. Sonrakı dövrdə isə bestiariilər yaxşı təlim keçmiş qladiatorlara çevrildilər və müxtəlif vəhşi heyvanlarla arenada döyüşə çıxdılar. Döyüşlər elə təşkil edilmişdi ki, heyvanların qalib çıxmaq şansı az idi. |
Bustuarii | Dəfn döyüşçüləri | Bu döyüşçülər vəfat etmiş şəxslərin şərəfinə təşkil edilmiş oyunlarda iştirak edirdilər. |
Cestus | Boksçular | Bu döyüşçülər müasir boksçuların sələfi idi. Onlar dəri əlcək içinə salınmış yalın əllərlə savaşırdılar. |
Dimachaerii | İki xəncərli savaşçılar | Yunan dilindəki “διμάχαιρος” (iki bıçaq daşıyan) sözündən yaranmışdır. Hər əlində biri olmaqla iki qılıncdan istifadə edirdilər. Qalxan və dəbilqə olmadan savaşırdılar. Qısa paltar geyinirdilər. |
Equites | Atlı | İlikin dövrlərdə bu yüngül silahlanmış qladiatorlar zirehli paltar geyirdilər, orta ölçülü dairəvi qalxan (parma equestris) və dairəvi, hürgücsüz lakin iki lələklə bəzədilmiş dəbilqədən istifadə edirdilər. İmperiya dövründə isə, sağ əllərində çiyin zirehi (manica) qolsuz tunika və qurşaq daşıyırdılar (bu onları qurşağadək çılpaq çarpışan digər qladiatorlardan fərqləndirirdi). Equiteslər döyüşə at belində çıxırdılar, lakin öz nizələrini (hasta) atdıqdan sonra atdan düşür və qısa qılınclarla (gladius) çarpışırdılar. Adətən onlar yalnız bir-biriləri ilə çarpışırdılar. |
Essedarii | Cəng arabası döyüşçüsü | Latın dilinə kelt dillərindən keçmiş Esseda sözündən törənmişdir. Ehtimal ki, Britaniyadan Romaya Yuli Sezar tərəfindən gətirilmişlər. Essedariilər I əsrdən etibarən xatırlanır. Onların döyüş üslubu və təsvirləri məlum deyil. |
Galli | Qall | Nizə, dəbilqə və kiçik qall qalxanı ilə silahlanırdılar. |
Hoplomachi | Qalxan savaşçıları | Yunan sözü “οπλομάχος” — silahlanmışdan törənmişdir. Onlar şalvara bənzəyən, ehtimal ki, parusindən düzəldilmiş paltar, qurşaq, sağ əldə zireh (manica), enli kənarları olan və qrifona bənzər hürgücü olan dəbilqə geyirdilər. Qılınc (gladius) və legioner qalxanı ilə silahlanırdılar. Hoplomaxlar murmillion və ya frakiyalılarla savaşırdılar. Ehtimal ki, onlar daha əvvəlki samnitlərdən törəmişlər, çünki romalılara dost xalqın adını belə işlətmək siyasi səhv olardı. |
Laquearii | Lasso döyüşçüləri | Bu döyüşçülər retiariilərin bir növü ola bilər, onlar rəqiblərini tor əvəzinə kəndirlə yaxalamağa cəhd edirdilər. |
Murmillonis | “Balıqçı” | Adları dəbilqələrində olan balığa bənzər hürgücdən (latınca “murmillos” — balıq) törənmişdir, zireh (manica), qurşaq, sağ ayaqlarında sipər, topuqlarını örtən örtük, və topuqdan yuxarıda zirehlə, həmçinin, 40-50 sm-lik qılınc (gladius) və orta ölçülü oval qalxanla silahlanırdılar. Onlar frakiyalılar, retiarilər, bəzən də hoplomaxlarla vuruşurdular. |
Paegniarii | Qamçı, dəyənək və sol ələ qayışlarla bərkidilmiş qalxandan istrifadə edirdilər. | |
Praegenarii | Bu döyüşçülər kütləni qızışdırmaq məqsədi daşıyırdılar. Onlar taxta qılıncla (rudis) komik musiqi sədaları altında savaşırdılar. | |
Provocatores | Təqdim edənlər | Onların zirehi döyüşlərə görə fərqlənirdi. Onlar ağır zirehlə (cardiophylax) mühafizə olunmuş yeganə qladiatorlar idi. Bu zireh əvvəlcə dördbucaqlı, sonra isə dairəvi idi. Yalnız digər provokatorlarla savaşırdılar. . |
Retiarii | Tor döyüşçüləri | İmperiyanın ilk dövründə ortaya çıxıblar. Onlar üçdişli nizə, tor və xəncərlə silahlanırdılar. Qurşaq və sol çiyin üzərindəki zirehdən əlavə heç bir paltarları, o cümlədən dəbilqələri yox idi. Bəzən boyun və üzün aşağı hissəsini qorumaq üçün kiçik qalxancıqdan (galerus) istifadə edirdilər. Bəzi retiariilər arenada qadın rolu oynayırdılar (“retiarius tunicatus”), onların digərlərindən fərqi tunika geymələrində idi. Əsasən sekutorlarla, bəzən isə murmillonlarla savaşırdılar. |
Rudiarii | Azad qladiatorlar | Bu qladiatorlar azad olmuşdular (bu halda onlara taxta qılınc, rudis verilirdi). Kütlə tərəfindən sevilirdilər. |
Sagittarii | Atlı oxçular | Bunlar uzaq məsafəyə sərrast ox atışı edirdilər. |
Samnites | Samnitlər | Samnitlər ən qədim döyüşçülərdən idi və imperiyanın ilk illərində yox oldular, onların adı qladiator döyüşlərinin yaranmasına aydınlıq gətirir. Tarixən samnitlər Romadan cənuba doğru, Kampaniya bölgəsində yaşayan qüdrətli İtaliya tayfa ittifaqı idi. Romalılar onlarla, 326-cı ildən 291-ci ilədək müharibə aparmışdılar. Samnitlərin böyük qalxanı (scutum), lələklərlə bəzədilmiş dəbilqə və ehtimal ki, sol ayaqda sipərləri var idi. |
Scissores | Kəsənlər | Adları (scissor, “kəsən”) sözündən götürülmüşdür. Qısa qılınc (gladius) və qalxan əvəzinə kəsici ikiağızlı silahla silahlanan döyüşçülər rəqiblərinə zərbələr endirir və onların çoxlu qan itirməsinə səbəb olurdular. Onlar sekutorlara bənzəyirdilər. |
Secutores | Pursuers | Bu tip döyüşçülər xüsusi olaraq retiariilərlə savaşırdılar. Onlar murmillonların bir qolu idi və onlarla eyni silah və qılıncla silahlanmışdılar. Dəbilqələri tamamilə dairəvi idi, orada yalnız göz üçün iki deşik var idi, bunun da məqsədi retiariilərin torunun onları yaxalamasından yayınmaq idi. |
Tertiarii / Suppositicii |
Ehtiyatdakılar və ya əvəzləyənlər | Bəzi döyüşlərdə üç qladiator iştirak edirdi, onların ikisi bir-birilə çarpışır, qazanan sonra isə ehtiyatda qalan qladiatorla savaşırdı ki, bunlara da Tertiarius deyirdilər. Həmçinin, hansısa qladiator döyüşə çıxa bilməyəndə bunlar onu əvəzləyirdilər. |
Thraeces | Frakiyalılar | Frakiyalılar hoplomaxlar kimi silahlanmışdılar. Onların bütün başı örtən və üzərində qrifona bənzər hürgücü olan (qrifon qisas tanrısı Nemezidanın rəmzi idi) böyük dəbilqəsi, kiçik dairəvi yaxud yastı qalxan (parmula) və təxminən 34 sm-lik əyri frakiya qılıncı (sicca ilə silahlanmışdılar. Onlar adətən hoplomaxlar və ya murmillonlarla çarpışırdılar. |
Velites | Atıcılar | 3 cida, kiçik qalxan və xəncərlə savaşan döyüşçülər idi. İlk respublika dövrünün döyüş birliklərinin şərəfinə adlandırılıb. |
Venatores | Ovçular | Xüsusi olaraq heyvanlarla çarpışırdılar, lakin bestiariilər kimi yaxın məsafədə döyüşmürdülər. Həmçinin heyvanlarla tryuklar təşkil edirdilər. Əllərini şirlərin ağzına soxur, dəvənin üstünə minir və şirləri də zəncirdə saxlayırdılar. (Seneca Ep. 85.41) Onlar sözün əsl mənasında qladiator deyildilər, lakin çıxışları qladiator döyüşlərinin ayrılmaz tərkib hissəsi idi. |
Noxii | Cinayətkarlar | Bunlar məhkum edilmiş cinayətkarlar idi və bir-birilərilə savaşırdılar. Bəzən onların birinə silah verir və gözlərini bağlayır, digərinə isə silah vermir, amma gözlərini açıq qoyurdular. İzləyicilər bu vəziyyətdə qışqırıqlarla onlara düz istiqamətə getməkdə kömək edirdilər. |
Qladiatorların istifadə etdikləri silahlar:
- Qılınc: 65 sm uzunluğunda olan qladius qladiatorların ən məşhur silahı idi. Ancaq dəryaza bənzər “Sika” və bir tərəfi haşiyələnmiş “Asinases” adlı qılınclardan da istifadə edilirdi.
- Nizə: Qladiatorlar nizələrdən itələmək və ya atmaq üçün istifadə edirdilər. Yüngül, ağır, uzun, qısa, atlı qladiator tərəfindən və ya sadəcə piyadalar tərəfindən istifadə edilən növləri vardı.
- Ox: Qladiatorlar tərəfindən istifadə edilən çox sayda ox növləri vardı. Bəziləri sadəcə yayla atılırdı. Bəziləri isə qısa olur və qalxanın arxasında gizlədilirdi.
- Xəncər: Ehtiyat silah kimi istifadə edilirdi. Ancaq yaxın məsafələrdə yararlı idi.
- Qalxan: Qalxanın əsas vəzifəsi özünü müdafiə olsa da, bəzən rəqibi vurmaq üçün istifadə edilirdi. Dəyirmi formalı “parma” və uzunsov “skutum” adlı qalxanlar ən məşhurları idi.
- Tor: “İakulum” adlanan bu silah yalnız bir qladiator növü (“Retarius”) tərəfindən istifadə edilirdi.
- Zireh: Qladiatorların yalnız 26 növü zirehdən istifadə edir. Zirehlərin bəziləri ağır, bəziləri isə yüngül olurdu. Əsasən zəif qladiatorlar zirehlərdən istifadə edirdi.
Amfiteatr Roma sivilizasiyası dövründə qladiator və vəhşi heyvan oyunları üçün istifadə edilən, dairə və ya ellips formalı, yüksələn tribunalardan ibarət bir tikilidir. Amfiteatrların qanlı döyüşlərin sərgiləndiyi sahəsi arena adlanırdı. Burada vəhşi heyvanlar bir-birlərini parçalayır, insanlar bir-birlərilə və ya vəhşi heyvanlarla var gücü ilə döyüşürdilər. Arenaya, eyni zamanda su doldurularaq müxtəlif tamaşalar da göstərilirdi. “Amfi” sözünün mənası “ətrafinda”, “iki tərəfdən”, “cüt” deməkdir. Teatr yarım dairə bir quruluşda olduğu halda, amfiteatr “cüt teatr” dairəvi və ya ellips şəklindədir. Dünyada ən tanınmış nümunəsi Kolizeydir.
Latın sözü olan “arena” qumluq deməkdir. Çünki qum axan qanları asanlıqla özünə çəkirdi, qan üzdə qalmırdı. Tribunaların altında qaranlıq otaqlar, qladiatorlar üçün zindanlar, vəhşi heyvanlar üçün qəfəslər olurdu.
İlk amfiteatr taxtadan hazırlanmışdı. Məlum olan ən qədim daş amfiteatr e.ə. 80-ci illərdə Pompey tərəfindən tikdirilmişdi. Kolizey adlandırılan bu amfiteatrın 80 min tamaşaçı tutumu vardı. Qladiator döyüşləri Respublika və İmperiya dövründə amfiteatrlarda keçirilirdi.
İlk vaxtlarda oyunlar görünüşü məhdudlaşdıran yerlərdə keçirilirdi. Daha sonra oyunlar Forumlarda keçirilməyə başlandı. Tamaşaçılar üçün isə oturacaqlar düzəldildi. Zaman keçdikcə oyunlar üçün biletlər təyin edildi ki, bu da səhnə və tamaşaçılar üçün yerlərin düzəldilməsini vacib etdi. Budan sonra amfiteatrlar tikilməyə başlandı. Bu səhnəyə bənzəyən arenası, bir-birlərini öldürən aktyorları olan bir növ teatr idi. Stendlərdən tamaşaçılar rahat şəkildə öz narazılıqlarını və ya razılıqlarını ifadə edə bilirdilər. Söz azadlığının olduğu tək yer amfiteatrlar idi.
Ölüm buludu daim qladiatorların başı üzərində idi. Mərhəmət üçün yalvarmayan və ya ağlamayan qladiator öldüyü zaman onun ölüsünə hörmət edilirdi və bu yaxşı ölmək sayılırdı. Bunlara şahid olmuş bir şəxs belə deyirdi:
“Ölüm yaxın olduğu zaman təcrübəsizlərin qaçmağa yeri olmadığından özlərində cəsarət tapıb döyüşməyə məcbur qalırdılar. Fərqi yoxdur, qladiator nə qədər qorxur, o döyüşün içindədir. “(Seneca. Epistles, 30.8)
Bəzi mozaikalarda diz çöküb, ölüm anını gözləyən qladiatorlar təsvir edilmişdir. “Yaxşı ölmüş” qladiatorun cəsədi ölüm ilahəsi Libitanın taxtı üzərinə qoyulurdu.
İlahiyyatçı Tertullian oyunun pik nöqtəsində olduğu zaman cəsədlərin bir sıra üsullarla təhqir olunduğunu qeyd edirdi. “Yeraltı dünya Allahı” kimi geyinmiş arena rəsmisi çəkiclə cəsədi vurur. “Merkuri” kimi geyinmiş başqa bir rəsmi isə qızmar çubuqla onun ölüb ölmədiyini yoxlayırdı. Bəzən arena morqunda qladiatorun zirehləri soyundurulur və ölümü dəqiqləşdirmək üçün onun boğazı kəsilirdi. Qladiator məzarlıqlarında kəllə sümüyü çəkiclə zədələnmiş şəxslərin qalıntıları tapılmışdı. Bəzi muasir tarixçilərə görə isə tez ölmüş qladiatorlara heç bir hörmət edilmir, onların cəsədləri arenadan sürünərək çıxardılırdı. Bəzi qladiatorlar 10 ardıcıl döyüşdə, 30 il ərzində sağ qala bilirdi. Tarixçilər qladiatorların orta yaş həddinin 27 olduğunu hesablamışdı. Məğlub olmuş qladiatorun sağ qalma ehtimalı 1/5 idi.
Xristianlıq dövründə yas mərasimlərinin bahalı olması ucbatından ölmüş qladiatorlar ya çaya atılırdı, ya da məlum olmayan yerlərdə basdırılırdılar. Azad insanlar isə şəhərin arxa hissələrində dəfn edilirdilər.
Borgeze qaleriyasında olan Qladiator Mozaikası
Qladiatorların təsvirlərini İmperiyanın hər yerində tapmaq olardı. II əsrə aid Aqora qladiator rəsmləri ilə bəzədilmişdi. Eramızın ikinci əsrindən dördüncü əsrinədək olan mozaikaların əksəriyyəti qladiator döyüşlərini, növlərini və qaydalarını əks etdirir. Roma ərazisində olan keramikalar, lampalar, qiymətli daşlar və сəvahirat, mozaikalar, divar şəkilləri, heykəllər, geyimlər, adlar əksər şəkildə qladiatorları əks etdirirdi. Borgeze qalereyasında olan Qladiator Mozaikası bir neçə qladiator növünü əks etdirir. Eyni zamanda, stəkanlarda, gümüş üzərində və ya oyuncaq şəklində qladiator təsvirləri də aşkar edilmişdi. Qladiator döyüşləri zamanı çox sayda rəsmlər çəkilirdi. Əsrlər boyu bu şəkillər böyük marağa səbəb olmuş və bir çox sərgilərdə sərgilənmişdi.
399-cu ildə isə bütün qladiator məktəbləri bağlandı. Bütün bunlara baxmayaraq 404-cü ilə qədər qladiator oyunları gizli şəkildə keçirilirdi. Xristian müqəddəsi Telemaxın sərxoş kütlə tərəfindən öldürülməsindən sonra imperator Honorun təşəbbüsü ilə oyunlar tam şəkildə yığışdırıldı.
- Elliot, J. Gladiadores: La muerte como espectáculo. Historia y Vida.Nº452, str. 64-73
- Welch, 2007. səh. 16–17
- Futrell, 2006. səh. 4–7
- Futrell, 2006. səh. 14–15.
- Welch, 2007. səh. 11
- Welch, 2007. səh. 18; Futrell, 2006. səh. 3–5
- Futrell, 2006. səh. 4; Potter, Mattingly, 1999. səh. 226.
- Potter, Mattingly. səh. 226
- Kyle, 1998. səh. 80–81
- Welch, 2007. səh. 21. Welch is citing Livy, 23.30.15. The Aemilii Lepidii were one of the most important families in Rome at the time, and probably owned a gladiator school (ludus).
- Futrell, 2006. səh. 30.
- Livy, 39.46.2.
- Weidemann, 1992. səh. 6–7
- Lintott, 2004. səh. 183.
- Mouritsen, 2001. səh. 97; Coleman, 1990. səh. 50.
- Kyle, 2007. səh. 287; Mouritsen, 2001. səh. 32, 109–111. Approximately 12% of Rome’s adult male population could actually vote.
- Mouritsen, 2001. səh. 97. For more details see Plutarch’s Julius Caesar, 5.4.
- Kyle, 2007. səh. 285–287. See also Pliny’s Historia Naturalis, 33.16.53.
- Kyle, 2007. səh. 280, 287.
- Welch, 2007. səh. 21. Antiochus IV Epiphanes of Greece was keen to upstage his Roman allies, but to save costs, all his gladiators were local volunteers.
- Richlin, 1992, Shelby Brown, “Death as Decoration: Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics”, p. 184
- Prices in denarii cited in “Venationes,” .
- US $ equivalents are very approximate, linked to US$ value in 2000 CE. Roman prices of wheat, wine and meat imply the as (211 BCE-301 CE) and nummus (301 CE – 475 CE) as equivalent to the US dollar in purchasing power, and by conversion, the denarius at around $10 in 200 BCE, $20 at the height of the munera, and $25 in 300 CE ( 2013-02-10 at the Wayback Machine).
- Richlin, 1992, Shelby Brown, “Death as Decoration: Scenes of the Arena on Roman Domestic Mosaics”, p. 181. Brown is citing Dio Cassius, 68.15.
- Futrell, 2006. səh. 48.
- Wiedemann, 1992. səh. 112; Jacobelli, 2003. səh. 17, citing Cassius Dio, 62.3.1.
- Jacobelli, 2003. səh. 18, citing Dio Cassius 67.8.4, Suetonius’s Domitianus 4.2, and Statius’s Silvae 1.8.51-1.8.56.
- Jacobelli, 2003. səh. 18; Potter, 2010. səh. 408.
- Jacobelli, 2003. səh. 18, citing Dio Cassius 75.16.
- Potter, 2010. səh. 407, citing Dio Cassius 75.16.1.
- Barton, 1993. səh. 66.
- Fox, 2006. səh. 576
- Futrell, 2006. səh. 158.
- Gibbon, Womersley, 2000. səh. 118.
- Futrell, 2006. səh. 145.
- Potter, Mattingly, 1999. səh. 313
- Kyle, 2007. səh. 112. Kyle is citing Robert.
- Kyle, 2007. səh. 238.
- Kyle, 2007. səh. 285–287, 312
- Donald G. Kyle.
- Futrell, 2006. səh. 103
- Jones, 1987. səh. 139–155. Facial stigmata represented extreme social degradation.
- IGN movies February 10, 2000
- Follain, John (15 December 2002). . Times Online. İstifadə tarixi:24 March 2009.
- ABC Science Aprel 5, 2004
- Futrell, 2006. səh. 141–142; Carter, 2004. səh. 41–68.
- Marcus Junkelmann, ‘Familia Gladiatoria: “The Heroes of the Amphitheatre”‘ in The Power of Spectacle in Ancient Rome: Gladiators and Caesars, ed. by Eckart Köhne and Cornelia Ewigleben (Berkeley and Los Angeles, 2000), стр. 63
- Junkelmann 2000, pp. 37 and 47-48
- Junkelmann 2000, pp. 52-53
- Junkelmann 2000, pp. 48-51
- UNRV History Roman Empire
- Junkelmann 2000, pp. 37 and 57-59
- The Retiarius Tunicatus of Suetonius, Juvenal, and Petronius” (1989) by Steven M. Cerutti and L. Richardson, Jr. The American Journal of Philology, 110, P589-594
- Junkelmann 2000, pp. 59-61
- Junkelmann 2000, p. 37
- Junkelmann 2000, pp. 40-41 and 61-63
- Junkelmann 2000, pp. 51-57
- .Futrell, 2006. səh. 140
- Edwards, 2007. səh. 66–67.
- By Tertullian’s time, Mercury’s identification with Hermes psychopompos (who led souls to the underworld) was well established. Tertullian describes these events as examples of hollow impiety; Rome’s false deities are acceptably impersonated by low and murderous persons for the purposes of human sacrifice and evil entertainment. See Kyle, 1998. səh. 155–168.
- Grossschmidt, Kanz, 2006. səh. 207–216.
- Kyle, 1998. səh. 155–168
- Futrell, 2006. səh. 144
- Kyle, 1998. səh. 14 (including note #74).
- Richlin, Amy (1992). “Yaraşıq kimi ölüm:Roma mozaiklərində arena səhnələri (Shelby Brown, səh. 180-211)”. Qədim Yunanıstan və Romada Pornoqrafiya. Nyu York: Oksford Universiteti Nəşriyyatı. ISBN 0-19-506723-1. .
- Welch, 2007. səh. 2
- Mattern, 2002. səh. 130–131.
- Auguet, 1994. səh. 30, 32.
- Carter, 2004. səh. 43.
- Constantine, 9.18.1 and 15.12.1 (həmçinin bax Edwards, 2007. səh. 215).
- Codex Theodosianus, 2.8.19 and 2.8.22.
- Telemax şəxsən qladiator döyüşlərinə qarşı çıxırdı. Bax Feodorit Historia Ecclesiastica, 5.26.