Plevrit plevranın visseral (ağciyər) və parietal (divaryanı) yarpağının iltihabıdır. Bu yarpaq – ağciyərləri əhatə edən seroz qişadır. Plevrit plevral boşluqda mayenin yığılmasıyla müşayiət oluna bilər (ekssudativ plevrit), və ya iltihablanmış plevra yarpaqlarının üzərində fibroz çöküntülər ola bilər (fibrinli və ya quru plevrit).
Plevritin əmələ gəlmə səbəbləri və mexanizmi
Əksər hallarda plevrit müstəqil patologiya olmur, bu halda o, bir sıra ağciyər və digər orqanların xəstəliklərini müşayiət edir. Əmələ gəlmə səbəblərinə görə plevritlər infeksiya və qeyri-infeksiya (aseptik) mənşəli olur.
İnfeksiya mənşəli plevritlərin səbəbləri:
- bakterial infeksiyalar (stafilokokk, pnevmokokk, qrammənfi flora və s.);
- göbələk infeksiyaları (kandidoz, blastomikoz, koksidioidoz);
- viruslu, parazitli (amyöbiaz, exinokokkoz), mikoplazmalı infeksiyalar;
- vərəm infeksiyası (plevritli pasiyentlərin 20% aşkar olunur);
- sifilis, səpmə və qarın yatalaqları, bruselyoz, tülyaremiya;
- döş qəfəsi nahiyyəsində cərrahi müdaxilələr və travmalar.
Qeyri-infeksiya mənşəli plevritlərin səbəbləri:
- plevranın bədxassəli şişləri (plevranın mezotelioması), ağciyər və süd vəzisinin xərçəngi zamanı plevraya yayılan metastazlar, limfomalar, yumurtalıqların şişləri və s. (plevritli pasiyentlərin 25%-da);
- birləşdirici toxumanın diffuz zədələnmələri (sistemli qırmızı qurd eşənəyi, revmatoid artrit, sklerodermiya, revmatizm, sistemli vaskulit və s.);
- AATE, ağciyər infarktı, miokard infarktı;
- digər səbəblər (hemorragik diatezlər, leykozlar, pankreatit və s.).
Müxtəlif etiologiyalı plevritlətin əmələ gəlmə mexanizminin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. İnfeksiya mənşəli plevritlərin törədiciləri, müxtəlif yollarla daxil olaraq birbaşa plevra boşluğuna təsir edir. Kontaktlı, limfogen və ya hematogen daxil olma yolları subplevral yerləşən infeksiya mənbələrindən ola bilər (abses, pnevmoniya, bronxoektatik xəstəlik, irinlənmiş kista, vərəm zamanı). Mikroorqanizmlərin plevral boşluğa birbaşa düşməsi döş qəfəsinin bütövlüyü pozulanda baş verir (yaralanma, travmalar, cərrahi müdaxilələr zamanı).
Plevritlər limfa və qan damarlarının keçiciliyi artdıqda da əmələ gələ bilər. Bu, sistemli vaskulitlər, kəskin pankreatit; limfa axarının pozulması; orqanizmin ümumi və yerli reaktivliyinin azalması zamanı baş verir.
Cüzi ekssudat yığılması yenidən plevra tərədinfən sorula bilər. Bu halda plevranın üzərində fibrin qatı qalır. Bu yolla quru (fibrinli) plevrit əmələ gəlir. Əgər plevra boşluğunda mayenin ifraz sürəti, onun sorulma sürətindən artıq olursa, o zaman ekssudativ plevrit əmələ gəlir.
Plevritlərin kəskin mərhələsi, plevra yarpaqlarının iltihablı ödemi və hüceyrə infiltrasiyasıyla, plevral boşluqda ekssudat yığılmasıyla xarakterizə olunur. Ekssudatın mayeli hissəsi sorulanda plevranın üzərində şvartlar əmələ gəlir – hissəvi və ya tam pnevmoskleroza səbəb olan fibrinli plevra çöküntüləri (plevral boşluğun obliterasiyası).
Plevritlərin simptomları
Quru plevrit
Adətən ikincili proses və ya digər xəstəliklərin fəsadı yaxud sindromu olduğu üçün plevritin simptomları üstün olur və əsas patologiyanı örtür. Quru plevrit zamanı döş qəfəsində sancılı ağrılar olur və bu ağrılar öskürək, nəfəs alma və hərəkət etmə zamanı güclənir. Pasiyent məcburi olaraq ağrayan tərəfdə uzanır ki, həmin tərəfdə döş qəfəsinin hərəkətləri məhdudlaşsın. Tənəffüs səthi olur, xəstələr yavaşca nəfəs alırlar ki, ağrı olmasın, döş qəfəsinin xəstə tərəfində tənəffüs hərəkətləri zəyif olur. Quru plevritin məxsusi simptomu – auskultasiya zamanı eşidilən plevranın sürtülmə küyü, fibrinli plevra çöküntüləri olan tərəfdə zəyifləmiş tənəffüsdür. Bədən hərarəti bəzən subfebril rəqəmlərə qədər yüksəlir, plevritin gedişatı titrəmə, gecə tərləməsi, zəyifliklə müşayiət oluna bilər.
Diafraqmal quru plevritlərin spesifik klinikası olur: qabırğaaltı ağrılar, döş qəfəsi və qarın boşluğunda ağrılar, meteorizm, hıçqırıq, qarın presi əzələlərinin gərginliyi.
Fibrinli plevritin inkişafı əsas xəstəlikdən asılıdır. Bir sıra pasiyentlərdə quru plevritin təzahürləri 2-3 həftə sonra keçir, lakin residivlər ola bilər. Vərəm olduqda plevrit uzun müddətli olur, bəzən ekssudat plevra boşluğuna yığılır.
Ekssudativ plevrit
Plevral ekssudasiyanın başlanğıcı xəstə tərəfdə küt ağrılarla, reflektor olaraq əmələ gələn quru öskürəklə, döş qəfəsinin müvafiq yarısının tənəffüsdə zəyif iştirak etməsi və plevranın sürtülmə küyləriylə müşayiət olunur. Ekssudat yığıldıqca ağrı böyürdə ağırlıq hissiylə, artan təngnəfəsliklə, orta sianozla, qabırğa arasının hamarlaşmasıyla dəyişir. Ekssudativ plevrit üçün ümumi simptomatika xarakterdir: zəyiflik, bədənin febril hərarəti (plevranın empiyeması zamanı – titrəməylə olur), iştahasızlıq, tərləmə. Paramediastinal plevrit zamanı disfagiya, səsin batması, üz və boyunun şişməsi müşahidə olunur. Xərçəngin bronxogen növündən törənmiş plevrit zamanı bəzən qan hayxırma olur. Sistemli qırmızı qurd eşənəyi zamanı əmələ gələn plevritlər əksər hallarda perikarditlərlə, böyrək və oynaqların zədələnməsiylə eyni zamanda olur. Metastatik plevritlər ekssudatın tədricən yığılmasıyla xarakterizə olunur və az simptomlarla keçir.
Ekssudat çox olduqda divararası əks tərəfə yönəlir, xarici tənəffüs və ürək-damar sistemində fəaliyyət pozulmaları olur (tənəffüs dərinliyinin mühüm azalması, tənəffüsün sürətlənməsi, kompensator taxikardiyanın inkişafı, AT aşağı düşməsi).
Plevritin fəsadları
Plevritin sonu əksərən onun etiologiyasından asılıdır. Plevrit uzun müddət davam etdikdə gələcəkdə plevra boşluğunda yapışmalar, pay arası səngərlərin və plevra boşluqlarının bitişməsi, kütləvi şvartların əmələ gəlməsi, plevra yarpaqlarının qalınlaşması, plevroskleroz və tənəffüs çatışmazlığının inkişafı, diafraqma günbəzində hərəkətlərin məhdudlaşması əmələ gələ bilər.
Plevritin müalicəsi
Plevrit zamanı müalicə tədbirləri etioloji amilin aradan qaldırılmasına və simptomatikanın yüngülləşməsinə yönəldilir.
Pnevmoniyadan törənən plevritlər zamanı antibiotikoterapiya təyin olunur. Revmatik plevritlər qeyri-steroid iltihaba qarşı preparatlarla, glükosteroidlərlə müalicə edilir. Vərəm plevritləri zamanı müalicə ftiziatr tərəfindən aparılır və bir neçə ay ərzində rifampisinlə, izoniazid və streptomisinlə müalicədən ibarət olur.
Simptomatik məqsədlə analgetiklər, sidikqovucular, ürək-damar vasitələri, mayenin sorulmasından sonra – fizioterapiya və müalicəvi gimnastika təyin oluna bilər.
Ekssudativ plevrit zamanı maye çox olduqda, onu plevral punksiya (torakosentez) etməklə və ya drenaj qoymaqla xaric edirlər. Eyni zamanda ürək-damar fəsadları olmasın deyə ən çox 1-1,5 l maye xaric etmək olar. Irinli plevritlər zamanı plevral boşluğun antiseptik məhlullarla yuyulması aparılır. Göstərişlərə əsasən plevradaxili antibiotiklər, fermentlər, hidrokortizon və s. yeridilir.
Resisdləşən ekssudativ plevritlərin müalicəsi məqsədiylə plevrodez edilir (plevra yarpaqlarının bir-birinə yapışması üçün plevra boşluğuna talk və ya kimyəvi preparatların daxil edilməsi).
Quru plevritin müalicəsi zamanı etioloji terapiyadan başqa pasiyentlərə istirahət göstərilir. Ağrı sindromunun yüngülləşməsi üçün xardal yaxmaları, bankalar, isidici kompreslər və döş qəfəsinin sıx bintlənməsi təyin olunur. Öskürəyi aradan qaldırmaq üçün kodein, dionin (etilmorfin hidroxlorid) qəbulu təyin olunur. Quru plevritin müalicəsində iltihaba qarşı vasitələr effektiv olur: asetilsalisil turşusu, ibuprofen və s. Plevra boşluğunda bitişmələrin qarşısını almaq üçün xəstənin vəziyyəti və qan göstəriciləri normallaşandan sonra tənəffüs gimnastikası təyin olunur.
Xroniki irinli plevritin müalicəsi üçün cərrahi müdaxilə edilir – ağciyərin dekortikasiyasıyla plevrektomiya. Əgər plevra və ya ağciyərin zədələnməsi yaxud bədxassəli şişi cərrahi müalicəyə tabe deyilsə palliativ plevrektomiya edilir.
Plevritlərin proqnoz və proflaktikası
Az miqdarda ekssudat özbaşına sorula bilər. Əsas xəstəliyin aradan qaldırılmasından sonra ekssudasiyanın dayanması 2-4 həftə ərzində baş verir.
Mayenin xaric edilməsindən sonra (infeksiyalı, həmçinin vərəm etiologiyalı plevritlər zamanı) plevra boşluğunda mayenin təkrar yığılmasıyla xəstəlik davamlı ola bilər. Onkoloji səbəblərdən törənən plevritlər progressivləşən olur və pis nəticələnir.
İrinli plevrit də pis keçir.
Plevrit keçirmiş pasiyentlər 2-3 il ərzində dispanser nəzarət altında olurlar. Peşə zərərlərindən, soyuqdəymə və soyuqdan uzaqlaşmaq tövsiyə edilir, vitaminli və çox kalorili qida məsləhət görülür.
Plevritlərin profilaktikasında mühüm rolu onları törədən əsas xəstəliklərin müalicəsi və qarşısının alınması oynayır: kəskin pnevmoniya, vərəm, revmatizm. Həmçinin orqanizmin müxtəlif infeksiyalara qarşı dayanıqlığını artırmaq lazımdır.
