Xalxal yeri – ürəyimdə xal yeri…
Rüstəm Namazoğlu
Əskipara haqqında çox danışmaq, çox yazmaq olar. Amma dərd burasıdır ki, Əskiparanın əslində Əskipara olmamışdan əvvəlki tarixi hələ də köklü şəkildə araşdırılmayıb, bu barədə hələ də susqunluğa üstünlük verilir. Sanki hansısa bir əl icazə vermir. Halbuki bu tarix minillik dövlətimiz olan Albaniya ilə birbaşa bağlıdır. Albanların ikinci paytaxtı sayılan Xalxal şəhərinin qalıqları burada hələ də öz tədqiqatını gözləyir.
Bu barədə “Avey dövlət qoruğu”nun siyahısında da geniş məlumat var.
Ərazidə 1949- 1954-cü illərdə aparılmış tədqiqatlar da deyilənləri təsdiqləyir. Sübut olunur ki, Yuxarı Əskiparadan Daş Salahlıya qədərki geniş bir ərazidə Xalxal şəhəri mövcud olub.
Bu möhtəşəm şəhərin əsas abidələri isə əsasən Yuxarı Əskipara kəndində qalıb. Aşağı Əskiparadakı VI əsrə aid alban kilsəsi, eyni zamanda hazırkı erməni ərazilərindəki bir neçə kilsə, bu ərazidən bir qədər uzaqdakı kilsələr, məbədlər həmin coğrafiyanın həm dəb ir dini mərkəz olduğunu sübut edir. Odur ki 451-ci ilə baş vermiş Xalxal döyüşü də sözügedən ərazinin xristianlığı qəbul etmiş əhalisinin Sasanbilər tərəfindən atəşpərəstliyin zorla yayılmasına qarşı apardıqları mübarizə idi. Lakin bu döyüş barədə bizim tarix kitabları yalnız bir-iki cümlə ilə kifayətlənir. Nə var ki, üsyan başçılarından biri Vardan Mamikonyandır. Hansı ki, Mamikonyanın sülaləsi əslində türk soylu olub – o, xristianlığı qəbul etmiş hun-qıpçaqların törəmələrindəndir.
Bəli, bir familiyaya görə bir şəhərdən imtina etmək ancaq bizim ağlımıza gələ bilərdi…
Əvəzində isə ermənilər bu gün həmin tarixi öz adlarına çıxır, tarixçı Samvel Karapetyan ərazinin tarixini erməniləşdirərək ingilis və rus dillərində dünyada təbliğ edir. Biz Xal-xala sahib çıxmırıq, onlar isə Xal-xal adını “Kalka knyazlığı” kimi dəyişdirərək, az qala, ərazinin bir şəhər-dövləti olduğu iddiasını irəli sürürlər. Tədqiqatlar apararaq, Qula deyilən abidənin erməni müdafiə qalası olduğunu, Kazım Körpüsünün, Qatır körpüsünün, Qulucanlı körpüsünün də həmin şəhərin ticarət körpüləri olduğunu bildirir, buradan qədimlərdə Anadoluya ticarət karvanları işlədiyini, mühüm sənətkarlıq məskəni olduğunu söyləyirlər.
Bəs biz?
Biz isə hələ o abidələr bizdə olarkən belə onlara qarşı düşmən kimi davranırdıq. Qala məbəd kompleksini sökərək kərpicini gətirib fırnı tikirdik, yəni çörəyimiz, bir növ, tarixə düşmənliyimizdən çıxırdı. Ərazidəki hamamlara tüng borularla mənbəyi bilinməyən yerlərdən gələn isti suyun yerini gizlədirdik ki, hökumət gəlib evimizi alar. Qula kimi abidəyə giriş tapa bilmək müşkül iş idi. Az qala 2-3 adamın darvazasını döyməliydin o abidəyə yaxınlaşmaq üçün! Ətrafında toyuq hini, keçi damı tikmişdik.
Eyni zamanda şəhərin, demək olar, bütün yeraltı yollarının üstündə evlər tikmişdik. Tarixə münasibətimiz bu idi.
Ərazidə Keçi damı, Koroğlu qalası, Galavan məbədi, Qulucanlı körpüsü, Şəhərgah, Qalakənd məbədi, Qala Kəndi, Qazançı məbədi kimi abidələr olmasına baxmayaraq mən kənddə yaşadığım dövrdə bilmədim ki, bu abidələr hansı qurum tərəfindən qorunur, hansı siyahıda qeydiyyatdadır.
Hələ bunlar göz önündəki abidələr idi. Torpağı altında nələr vardı! Məsələn, kənddə təzə məktəb tikilərkən qazıntı zamanı böyük bir qəbristanlıq üzə çıxdı. Amma çifayda! – Tariximizi məhv üzərində elm öyrəndik… O qəbirlər tədqiq olunmadı. Axı heç göz önündəki qəbirlər tədqiq olunmurdu. Məsələn, Aşağı Əskiparada kilsə yaxınlığındakı qəbirlər… Hansı ki, bu qəbirlərin üzərindəki daşlar öz uzunluğuna görə analoqu olmayan qəbir daşları idi. El arasında onlara “Oğuz qəbirləri” deyilirdi.
Sonra baxça tikintisi zamanı da eyni hal baş verdi – yenə qəbirlər üzə çıxdı və indi də körpələrimiz tariximizin üzərində peçenye, südlü aş yeyib xoşbəxt oldular…
Ən dəhşətlisi isə təzə klub tikintisi zamanı baş verdi. Kütləvi məzarlar, ayrı-ayrı qəbirlər və möhtəşəm ağ mərmər kimi baş daşı! Cəmi bir gün o baş daşı ayaq üstə qaldı, sonra… Sonra da tariximizin üstündə kinoya baxdıq. Amma yox, ona qədər kənd işğal olundu.
Bu idi münasibətimiz qədim tariximizə. Görəsən, bizdən başqa da öz tarixinə bu qədər biganə millət varmı?
Qaldı ki Xalxal şəhərinin tarixinə, bu barədə elə baş mənbənin özündə də çaşqınlıq var. Musa Kalankatlının yazdığına görə, Xal-xal albanların qış iqamətgahı olub. Lakin ərazidə qış sırt keçdiyindən bu məlumat həqiqətəuyğun görünmür. O boyda hökmdarlar niyə qışda isti yerə köçmür, məhz soyuq yerdə qışlayırdılar? Onların çobanlar qədər də ağılları yox idimi?!
Əslində Əskipara yay istirahət mərkəzi idi. Odur ki sovet zamanı kənddə analoqu olmayan “Midiya” pioner düşərgəsi vardı. Bundan başqa, səyyar düşərgələrə də rastlanırdı ki, onların sayları bəzən 6-7-yə çatırdı.
Bəlkə də Xal-xal elə yay iqamətgahı olmuşdu, bəlkə Musa müəllimin mürəkkəbi illər ərzində pozulub, tədqiqatçı da kim imişsə qrabar-qıpçaq əlifbasında yay yerinə qış oxuyub.
Başqa bir məsələ isə Musa Kalankatlının göstərdiyi coğrafi məkandır – Utena indi udunlər yaşayan ərazilərə yaxın olmalı deyilmi?! Musa müəllim ərazinin Kür çayının sahilində olduğunu bildirir. Bu vilayət Qarabağ və Qazax ərazilərini əhatə edirmiş. Bəs onda Ərsakın Qarabağ, Girdiman da Qazax- Şəmkir ərazisi olduğunu da bizim tarixdə yazırlar…
Yeri gəlmişkən, Utena adlı qədim şəhər hal-hazırda Litvada da var. Və həmin şəhər də hansısa bir kurqanın ətrafında tikilib. Kurqan isə qədim türk əsilzadələrinin dəfn olduğu yerdur.
Eyni zamanda Utena da Xalxal kimi öz kilsələri ilə məhşurdur.
Ən qəribəsi isə, orada da xalça muzeyi var və xalçaçılığın bu şəhərdəki kökləri, albanlarlamı əlaqəli olub-olmadığı heç araşdırılmayıb.
Ümumiyyətlə qədim Albaniya dövləti ilə müasir Albaniya dövlətinin ad eyniliyi də araşdırılmayıb. Halbuki müasir albanlar öz aralarında özlərinə “skib” deyirlər. Bu isə qədim “skif” tayfaları ilə də bağlı ola bilər. Di gəl, biz bunu da araşdırmırıq. İllah da ki “skif” sözünün səslənişi abırlı və ismətli tarixçilərimizi narahat edir. Camaatın anası-bacısı var, ayıbdır. Ona görə də skifləri ediblər “iskitlər”!…
Ən qəribəsi budur ki, sonra “iskit” sözünün özünü də ələkdən keçirib eləyirlər iç oğuz – iskit, iş quz, iç oğuz və s.
Beləliklə bizim tarix başdan səhv yazılana oxşayır. Biz minillik dövlətin tarixini araşdırmırıq, az qala, yunan şəhər dövlətləri kimi struktura malik bir şəhəri araşdırmırıq, indi durub 130 evlik bir kəndimi araşdıraq?!
Yəni Əskiparanı deyirəm.
Məsələ orasındadır ki, uzun illər mən də elə bilmişəm ki, Yuxarə Əskipara Qazaxın ən qədim kəndidir. Sən demə, ən cavan kəndi imiş. Qədim olan Xalxal şəhəridir. Biz Xalxalın varisləri kimi qədimik, Yuxarı Əskiparalı kimi deyil.
Niyəsini aşağıda yazacağam.
***
Əvvəla onu qeyd edim ki, biz bizdə olası arxivləri də araşdırmaqda çətinlik çəkirik. O da var ki, bəlkə, bu arxiv heç yoxdu. Məsələn, deyə bilərik Səfəvi arxivi bizdə deyil, hazırda İrandadır. Ağqoyunlu arxivi də yarı İranda, yarı Türkiyədədir. Atabəyər elə, Hülakülər elə… Bəs hanı Gəncə xalığının arxivi? Bəs hanı Qazax sultanlığının arxivi? Niyə biz mütləq işğalçı Rusiyanın arixləşdirdiyi və bunu da sənədləşdirib internetə yüklədiyi arxivi araşdıra bilirik, öz arxivimizi yox?! Niyə ərazini qısa müddət işğal etmiş Osmanlıların arxivindən məlumat almaq olur, yüzillərlə öz hakimiyyətimizdə olmuş ərazinin arxivləşmə sənədi özümüzdə tapoılmır? Gərək tariximiz yazılmaq üçün kimsə bizi işğalmı etsin? Tutaq ki rus işğalı olmasaydı, 1801-ci ildən sonrakı sənədləşmələr olmayacaqdımı? Olacaqdısa ondan əvvəlki sənədləşmələr hanı bəs? Hanı xanlıqların vergi dəftərləri, hanı Şirvanşahların vergi dəftəri? Niyə osmanlılar 1590-1603-cü illərdə idarə etdikləri əraziləri qarış-qarış, vergi ödəyicilərinə, hətta dəyirmanlarınadək yazır, bizimkilər yox? Niyə ruslar az qala addım-addım yer adlarını yazır, bizimkilər yox?!
Bəlkə, Qazaxın tarixini tam bilmək üçün gürcü arxivlərinə də baş çəkək? Axı Nadirin ölümündən sonra bir müddət ərazini onlar idarə edib. Budamı ağlımıza gəlmir? Yoxsa gürcülər də bizim kimi yazı-pozuya etinasızmı olublar? Açığı, inanmıram.
Nə isə… 1590-cı il sənədlərində nəinki Əskipara, heç Qazaxın özü yoxdur. Bu zonada Xılxına, Zəyəm və bir neçə tanış tayfa adı var. Məsələn, Kəsəmən tayfa kimi qeyd olunur, kənd kimi yox.
1727-ci il sənədlərində Aşağı Əskipara “Nəfi Əskipara” kimi göstərilir. Erməni Əskiparası isə “Əskipareyi-Gübran” kimi qeyd edilir. Yuxarı Əskipara isə yoxdur. 1831-ci ilə aid rus sənədlərində Əskipara deyə bir kənd var ki, xristianlarla müsəlmanlar qarışıq yaşayır. Bu da hazırkı Aşağı Əskiparadır.
Yalnız 1861-ci ilə dair vergi sənədlərində Yuxarı Əskipara qeyd olunur. 12 ailədən bəhs edilir və aydın yazılır ki ailələrin hamısı Tatar Əskiparasından/, yəni Aşağı Əskiparadan gəliblər. Həmin sənədləri çap edən AMEA əməkdaşları isə o qədər vətənpərvərdirlər ki, Erməni Əskiparasını, yəni bugünkü Vaskeparı çap etməyiblər… Halbuki, çap etsələr görərdik cəmi bir-iki milli erməni familiyası ola, ya olmaya! Qalanları Ağabekyan, Saruxanyan, Atabekyan, Ağbalyan, Maqsudyan , Amirxanyan olacaqdı…
Yox, bizimkilər erməninin adını çəkib öz əsərlərini murdarlamazlar. Məşhur filmdə deyildiyi kimi, Allahın xoşuna gəlməyən heyvanın adını burda çəkməzlər.
Bəzi məlumatlar isə tərcümədən səhv nəticə çıxarılmağına görə dəqiq deyil. 1861-ci ildə rusların siyahıyaalınması zamanı Yuxarı Əskipara “Starıy Askipara” kimi verilib. Yəqin ki bu ərazidəki qədim abidələrə görədir. Həmin “starıy” sözünü “köhnə” edib bizim tarixçilər başlayır ki bəs Aşağı Əskipara əhalisi Yuxarı Əskiparadan köçüb gəlib. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, 1861-ci il sənədləri bunun əksini sübut edir.
1917-ci il siyahıyaalınması isə yalnız kəndlərin adı ilə kifayətlənir.
Yəni, Yuxarı Əskiparadan qaçqın düşən bizlərin qədimliyi Xalxal şəhəri ilə bağlı ola bilər. Yuxarı Əskipara 1861-ci ildə 12 ailəni nolduğu bir kənddir ki, bunlar da Aşağı Əskiparadan köçmüşdülər. Bəs Aşağı Əskipara burda nə vaxtdan yaşayıb? Həmin sualın cavabı da da 1727-ci ilə aid sənədlərdə var. Ondan o yana arxivimiz sənədləşdirilərək ictimaiyyətə təqdim edilməyib. Eləcə də digər kəndlər…
Əskipara adı ilə bağlı isə bir neçə mülahizə var. Bunlardan biri “əski para” söz birləşməsidir. Rəvayətə görə, Osmanlıda şiə qətliamları başlayan zaman (1514) oradan qaçan şiələr gəlib bu əraziyə sığınıblar. Və özləri ilə gətirdikləri pul burda köhnəlmiş pul sayıldığından onlara “əski paralılar” deyilib. Bu ehtimalın nə qədər doğru olduğunu əskiparalıların antropoloji quruluşu, sarı, göygöz insanların say üstünlüyü təşkil etməsi və Əskiparadakı tayfa adları bir qədər doğrulayır – Bordalar, Baroylar, Qırçılar, Qorçular, Sarığızlar (Sarı Oğuzlar) və sair.
İkinci ehtimal ilə “Aks para” oğuz para söz birləşməsidir ki, həmin versiya da tədqiq edilməyib. Yalnız tarixçi Əjdər Fərzəlinin ehtimalları var bu barədə…
Fikrimcə, ən doğru ehtimal “əski para kəsilən yer”dir. Və bu yenə gedib Xalxal şəhərinə çıxır. Əhalinin yaddaşında, alt şüurunda ərazi pul kəsilən yer kimi qalıb. Məsələ burasındadır ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, ərazidə möhtəşəm şəhər kompleksi olub. Ora albanların yay iqamətgahı idi. Əlbəttə ki, hökmdar o boyda şəhəri yaydan yaya dincəlmək üçün saldırmamışdı. Burada onun nümayəndələri, qoşunu, təbəələri yaşayırdı. Deməli, pullar da kəsilirdi. Axı burda onun dövlətinin gücü vardı.
Bəs bu şəhərin sonrakı aqibəti necə oldu? Ərəblərmi dağıtdı? Çox təəssüf ki İbn Həvqəlin ərazi haqda yazdıqları da araşdırılmayıb. İbn Həvqəl ərazidəki şəhəri Qanzak deyə adlandırır. Lakin biz tarixdə Qanzak deyə Gəncənin adını bilirik. Bəlkə də, Gəncə kimi bir şəhər demək istəyib. Biz isə bunu araşdırmır, dəqiqləşdirmirik.
Ona görə də mən məcbur qalıb erməni mənbələrindən nəsə tapmağa çalışdım. Onların iddiasına görə, bu “Kalka-Don” (*Ramzan Kadırov kimi “don” artırıblar) şəhəri 12-ci əsrə qədər mövcud olub, sonra onu monqollar dağıdıb. Şəhər xarabazara çevrilsə də, bir müddət “qəhrəman şəhər əhalisi “Koraberd” (Koroğlu qalasını ermənilər belə adlandırır) qalasında mübarizə aparıblar.
Bəlkə də, şəhəri ərəblər işğal etdikdən sonra bərpa ediblər. Axı burdan Anadoluya ticarət yolu keçirdi. İbn Həvqəlin dediyi kimi, burda Qanzak kimi bir şəhər olub. Sonra da monqollar 12- ci əsrdə şəhəri yenidən dağıdıblar.
Bunlar nə vaxtsa araşdırılacaqmı?
Yoxsa biz yalnız təbii sərvətinə görə, heyvandarlıq üçün əlverişlkiliyinə görə sevirik yalnız öz kəndimizi? Bəlkə, bir az da tarixinə görə də sevək? Əgər oraya qayıtsaq, nə istu suyunu korlayıb batıraq, nə qalasını sökək, nə yeraltı yolunun üstündə ev tikək, nə balığını “tok”la qıraq, nə cüyürünün kökünü kəsək. Hansı ki dağ keçisinin kökünü babalarımız kəsmişdi. Maralın da eləcə…
Axı maralın, ceyranın kökünü kəsib evimizin damında zeştdən maral, ceyran şəkili kəsdirib bunu reklam etməyi sevirik. Deyəsən, elə Vətəni də itirəndən sonra sevirik…
***
Yekun olaraq bunu da deyim: bəli, orada vaxtilə möhtəşəm bir alban şəhəri olub. 30-40 min insanın yaşadığı bir şəhər! Böyük karvanlar keçib həmin şəhərdən… Anadoluyu ticarət yolu işləyib.
Yeri gəlmişkən, 1918-ci ildə türk ordusu Qafqaza gələrkən kiçik bir dəstə məhz o yol ilə Yuxarı Əskiparaya daxil olub. Başçıları da Zinhar paşa idi.
Hətta bu dəstənin şərəfinə həmin il Yuxarı Əskipara və Aşağı Əskiparada doğulan bir neçə oğlan uşağına Osman adı qoyulub.
Osmanlı silahlı dəstəsi Yuxarı Əskiparadan Aşağı Əskiparaya gəlir və uzaqdan tüstü qalxdığını görür.
Paşa soruşur:
– Bu nə ya?
Məlum olur ki, erməni Əskiparasıdır.
Paşa, “O köyük yakın!” deyə əsgərlərinə əmr verir.
Bizimkilər yalvarır ki, bəs onlar bizim qapı-bacada işləyirlər, fağır adamlardı.
Paşa əmrini geri götürür, lakin bunu da deyir ki, “gün gelecek, o köy sizi yakacak” .
Necə də uzaqgörən imiş!
O zaman türk ordusuna qoşulan Həsən baba sonralar öz oğluna həmin paşanın – Zinhar paşanın adını qoyacaqdı. Çöldə, bayırda oxuduğu mahnılar, sən demə, Osmanlı musiqisi imiş. Biz isə lağ edirdik, “filankəs Hasan kimi şarkı oxuyur” deyirdik. Belə bir sinəsidolu adamı da danışdıran olmadı. 1994-cü ilə qədər hələ yaşayırdı Hasan baba…
Xalxal şəhər xristianlığın mərkəzlərindən biri olub. Məhz ona görə də Qafqazda o zamankı gürcü, erməni, alban-türk xristianlar birləşib bu şəhər və din uğrunda Sasanilərlə qanlı müharibə aparıb.
Sonra ərəblər gəlib və yəqin ki, şəhər əvvəl dağıdılıb, sonra isə bərpa olunub.
İbn Həvqələ inansaq, daha sonra şəhər yenidən tərəqqi dövrünü yaşayıb. Sonra da monqollar şəhəri dağıdıb. Əhali didərgin düşüb.
İndi iddia etmək olmaz ki, biz məhz Xalxalda yaşayan əcdadların genetik davamçılarıyıq. Axı kimsə 4-5 babasından o yanı tanımır.
Lakin bunu da demək olar: əks təqdirdə, dağılan şəhərin əhalisinin genetik yaddaşı bu günə gəlməzdi. Nədir həmin genetik yaddaş? Qazançıdır, Arançıdır, Şəmşabaddır, Ağ Qayadır, Qaşqa Taladır, Fələməzdir…
Əraziyə iki yüz əvvəl köçən babalardan qalan yer adları “Filankəsin biçənəyi”, “Filankəsin ot yeri”, “Filankəsin bulağı” kimi tanınır. Lakin Qazançı, Xal- xal, Arançı, Qaşqa Tala – bunlar türk dünyasının hər yerində var. Elə Əskipara da… Məsələn, Qazaxstanda Eskipar adlı kənd var.
P.S. Uzaq Banqladeşdə də Askipara kəndi var. Bir qədər araşdırdım, bir şey anlaya bilmədim.
Eyni zamanda Avropada Eskipa, Eskip deyilən yerlərə rastlanır.
Göründüyü kimi gedib yenə albanlara, müasir “skib”lərə çıxır. Bizim tarixçılər isə “skiflər”lə əlaqəni kəsib.
Hə, Əskipara Xalxalın varisidir. Bəlkə də, Xalxal şəhərinin məhəllələrindən birinin adı bu ada uygun olub.
Bəlkə də…
Bəlkəni əkiblər, bitməyib.
Kim bilir, bəlkə, bu dəfə bitəcək!…
