Minsk Qrupunun təklif etdiyi sülh sazişləri

44 günlük müharibə Dağlıq Qarabağ problemini böyük ölçüdə həll etdi. Bir sıra detallar qalıb ki, onlar da zaman məsələsidir və ümid edirik ki, tez bir müddətdə öz həllini tapacaqdır.

Münaqişənin nizamlanması prosesində çox təəssüflər olsun ki, 29 ildir fəaliyyət göstərən Misk qrupunun nəinki heç bir fəaliyyəti olmamış, hətta məsələnin uzadılması yolunda əllərindən gələni əsirgəməmişlər.

Qısa arayış:

Münaqişənin tarixinə nəzər yetirərkən görmək mümkündür ki, ATƏT – Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (əvvəlki adı ATƏM – Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müqaviləsi) təşkilatçılığı ilə Minsk qrupu adlı qurum yaradılmış və vasitəçilik təsisatını formalaşdırmışdır.

Qrupun tarixi  ATƏM-in Xarici İşlər Nazirləri Şurasının  1992-ci ilin  24 martında Helsinkidə keçirilmiş görüşündən başlayır. Belə ki, həmin görüşdə Dağlıq Qarabağda vəziyyət müzakirə olunmuş, ATƏM-in Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsinə dair Minsk konfransının çağırılması haqqında qərar qəbul edilmişdir.

1994-cü il dekabrın 5-6-da ATƏM-in Budapeştdə keçirilən Zirvə toplantısında həmsədrlik institutu təsis edilmişdir. Minsk konfransına iki həmsədrin təyin olunması və Minsk qrupunun iclaslarının onların birgə həmsədrliyi ilə keçiriləcəyi barədə qərar qəbul edilmişdir. Minsk prosesinin həmsədrlik institutu təsis olunarkən, ona əvvəlcə Finlandiya ilə Rusiya, daha sonra isə 1995-1996-cı illər ərzində İsveç və Rusiya başçılıq etmişdir. 1 yanvar 1997-ci ildən ATƏT-in Minsk Prosesinə Həmsədrlər qismində ABŞ, Rusiya və Fransa başçılıq edirlər.

Minsk qrupu bu müddət ərzində yalnız 3 həll variantı – “Paket həll variantı” (18 iyul 1997-ci il), “Mərhələli həll variantı” (2 dekabr 1997-ci il) və “Ümumi dövlət variantı” (7 noyabr 1998-ci il)  –  irəli sürdü ki, onlardan ikisi demək olar ki, bizim tərəfimizdən qəbul edildi, biri isə tamamilə rədd edildi. Ermənistan tərəfi isə daim konstruktivlikdən uzaq mövqe sərgilədi.

                                                                          “Paket həll variantı”

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması üzrə hərtərəfli saziş[1]

Preambula:

Tərəflər, xalqlarının inkişafı və rifahı üçün regionda sülh və əməkdaşlığın üstünlüklərini tam anlayaraq, uzun sürən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə nizamlanmasını həyata keçirməkdə qətiyyətlidirlər. Aşağıda təqdim edilən tənzimləmə bu regionun xalqlarına firavan və parlaq gələcəkdə inkişaf edəcək demokratik təsisatlar şəraitində normal və səmərəli həyat sürməyə imkan verəcək.

Bu Saziş əsasında həyata keçirilən əməkdaşlıq bütün regionda ticarət, nəqliyyat və rabitə sahəsində normal münasibətlərə səbəb olacaq və insanlara beynəlxalq təşkilatların köməyi ilə öz şəhər və kəndlərini bərpa etməyə, regiona xarici sərmayə axınının artırılmasına lazım olan sabitliyi yaratmağa və əhalinin çiçəklənməsinə gətirib çıxaracaq faydalı ticarətə yol açmağa imkan verəcək. Bu inkişaf üçün Qafqaz bölgəsində artıq zəmin vardır. Qonşularının və dünya xalqlarının rifahı üçün xalqlar arasında barışıq və əməkdaşlıq onların böyük potensialını üzə çıxaracaq.

Müvafiq olaraq, BMT Nizamnaməsinin müddəalarına, ATƏT-in başlıca prinsip və qərarlarına və beynəlxalq hüququn hamı tərəfindən qəbul edilən normalarına sadiq qalaraq və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrinin tam həyata keçməsinə yardım etmək niyyətində olaraq, tərəflər bu Sazişlə silahlı münaqişənin dayandırılması və normal münasibətlərin əldə olunmasına dair Saziş 1-də göstərilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsinə və Saziş 2-də göstərilmiş Dağlıq Qarabağın yekun statusu barədə razılığa gəlməyə razılaşırlar.

Saziş 1 – Silahlı münaqişənin dayandırılması

Tərəflər razılaşırlar ki:

I. Aralarındakı mübahisələrin nizamlanması, o cümlədən bu Sazişin həyata keçirilməsi üçün silahlı qüvvələrdən istifadə etməkdən imtina etsinlər.

II. Silahlı qüvvələri iki mərhələdə geri çəksinlər:

Çoxmillətli ATƏT qüvvələrinin ön dəstəsinin hərbi nöqteyi-nəzərdən təyin olunmuş bufer zonasında ilkin yerləşdirilməsi imkanını yaratmaq, tərəfləri bu xətt boyunca aralamaq və qoşunların çıxarılmasının ikinci mərhələsi zamanı təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə, birinci mərhələdə hazırkı təmas xətti boyunca Dağlıq Qarabağdan şərq və cənub istiqamətlərində yerləşən qüvvələr Yüksək Səviyyəli Planlama Qrupunun (YSPQ) tövsiyələrini nəzərə alınmaqla Əlavə 1-də verilmiş qrafik üzrə eyni əlavədə təyin olunmuş xətlərə çəkilirlər. İkinci mərhələdə qüvvələr Əlavə 1-də verilmiş qrafikə uyğun aşağıdakı qaydada çıxarılırlar:

•  Ermənistan qoşunları Ermənistan Respublikasının sərhədləri daxilinə çəkilirlər.
• Dağlıq Qarabağ qoşunları (VIII və IX bəndlərdəki istisnalarla) Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları daxilinə çıxarılır.
• Azərbaycan qoşunları YSPQ tövsiyələri əsasında Əlavə 1-də razılaşdırılmış xətlərdən kənara çıxarılır.
• Ağır silahlar ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrinin nəzarəti altında Əlavə 1-də ifadə edilmiş şəffaflıq və cavabdehlik tələblərinə riayət etməklə YSPQ tövsiyələri əsasında bu əlavədə göstərilmiş yerlərə aparılır.
• Qoşunlar çıxarıldıqdan sonra bufer zonası Əlavə 1-də göstərildiyi kimi Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları və Ermənistan-Azərbaycan sərhədlərinin şimal hissəsi boyunca yerləşdiriləcək.

III. Qoşunların çıxarılması nəticəsində azad olunmuş ərazilər ayırıcı zona təşkil edir, bu ayırıcı zonada sülhün qorunması üzrə ATƏT qüvvələri Daimi Müştərək Komissiya ilə birgə təhlükəsizliyə nəzarət edəcəklər. Tərəflərdən heç birinə bu zonaya qoşunlarını daxil etməyə icazə verilməyəcək, bu, yalnız sərhəd xidməti, mina təmizləyən və mülki polis bölmələrini nəzərdə tutan Əlavə 2-nin həyata keçirilməsi üçün sülhün qorunması üzrə ATƏT qüvvələri və Daimi Müştərək Komissiyanın icazəsi ilə mümkün olacaq. Tərəflər ayırıcı zonada və bufer zonasında bütün hərbi uçuşlardan imtina etməyə razılaşırlar.

IV. Daimi Müştərək Komissiya ilə birgə təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə sülhün qorunması üzrə çoxmillətli ATƏT qüvvələrinin bufer zonasında yerləşməsində yardım etsinlər. Sülhün qorunması üzrə ATƏT qüvvələri ATƏT tərəfindən seçilmiş qüvvələrdən ibarət olacaq, onların mandatı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri ilə müəyyən olunacaq və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin tövsiyəsi əsasında yeniləşdiriləcək.

V. Ayırıcı zonada məcburi köçkünlərin əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıdışını həyata keçirsinlər. Sülhün qorunması üzrə ATƏT qüvvələri Daimi Müştərək Komissiya ilə birgə qayıdan əhalinin təhlükəsizliyinə nəzarət edəcək, bu zonada demilitarizasiya rejiminə əməl olunması barədə bütün Tərəfləri əmin edəcəklər.

VI. Qüvvələrin çıxarılması ilə eyni zamanda yolların, dəmir yolların, elektrik və kommunikasiya xətlərinin, ticarət və digər münasibətlərin açılması məqsədilə tədbirlər həyata keçiriləcək. Tərəflər hamının, o cümlədən etnik azlıqların bu kommunikasiya xətlərindən istifadə etməsinə zəmanət verirlər. Etnik azlıqlara həmçinin bölgənin digər yerlərində yaşayan öz etnik qrupları ilə əlaqə yaratmaq imkanına zəmanət verilir. Hər bir Tərəf bütün blokadaların götürülməsini və maneəsiz bütün digər tərəflərə yüklərin və sərnişinlərin daşınmasını təmin etməyi öhdəsinə götürür. Ermənistan və Azərbaycan öz aralarında sərbəst və təhlükəsiz dəmir yol əlaqəsinə, xüsusən də Bakı-Horadiz-Meqri-Ordubad- Naxçıvan-Yerevan xəttinə zəmanət verirlər.

VII. Münaqişə nəticəsində saxlanılmış bütün şəxslərin qaytarılması, itkin düşmüş şəxslərin aqibətinin araşdırılması və bütün cəsədlərin repatriasiyası üçün Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi, Qaçqın məsələləri üzrə BMT Ali Komissarı və digər humanitar təşkilatlar ilə əməkdaşlıq etsinlər.

VIII. Laçın dəhlizinə aid aşağıdakı tədbirlərə dair:

• Azərbaycan dəhlizi ATƏT-in icarəsinə verir, ATƏT öz növbəsində dəhlizin Dağlıq Qarabağ hökumətinin müstəsna istifadəsinə verilməsi haqqında müqavilə bağlayacaq (E bəndində göstərilmiş tranzitlə bağlı istisnalar nəzərə alınmaqla).
• ATƏT Dağlıq Qarabağ hökuməti ilə birlikdə təhlükəsizliyə nəzarət edir.
• Laçın dəhlizinin hüdudları Yüksək Səviyyəli Planlama Qrupunun tövsiyələrini nəzərə almaqla, Əlavə 2-də razılaşdırılıb.
• ATƏT Laçın şəhərinin yanından ötən yolun inşasına nəzarət edir. Yolun inşası bitdikdən sonra Laçın şəhəri Laçın dəhlizindən ayrılır. Laçın şəhəri ayırıcı zonanın tərkibində Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılır, əvvəlki sakinlərinə qayıtmaq imkanı verilir.
• İcazə verilmiş təhlükəsizlik qüvvələrindən savayı, dəhlizdə daimi məskunlaşmaya və ya silahlı qüvvələrin yerləşdirilməsinə icazə verilmir. ATƏT-in sülhün qorunması missiyasının üzvləri və müşahidəçiləri kimi rəsmi şəxslər xəbərdarlıq edərək istənilən istiqamətdə hərəkət etmək hüququna malikdir, həmçinin Laçın rayonundan Qubadlı rayonu və əks istiqamətlərdə hərəkət edən bölgənin azərbaycanlı sakinlərinin də buna hüququ var. Dəhlizdən kənarda yerləşən Laçın rayonun ərazisi ayırıcı zonanın tərkibindədir.

IX. Şuşa şəhəri və Şaumyan rayonuna aid aşağıdakı tədbirlərə dair:

• Azsaylı xidmət heyəti olan Hava Hücumundan Müdafiə bölmələri istisna olmaqla, Tərəflər hər iki bölgədən öz silahlı bölmələrini çıxarırlar.
• Yerli hakimiyyət orqanları ATƏT-in demokratik təsisatlar və insan hüquqları üzrə Bürosunun müşahidəçilərinin yerləşdirilməsinə yardım göstərirlər.
• Məcburi köçkünlər öz əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıda bilərlər. Onların təhlükəsizliyini yerli hakimiyyət orqanları təmin edəcək.
• Qayıdan sakinlər siyasi partiyaların yaradılma hüququ da daxil olmaqla, bütün vətəndaş hüquqlarından istifadə edirlər. Onlar müvafiq olaraq Bakı və Stepanakert parlamentlərində və seçkili şuralarında, bu yerlərin əhalisinin faiz nisbətinə uyğun olaraq polis və təhlükəsizlik qüvvələrində təmsil olunacaqlar.
• Daimi Müştərək Komissiya bu yerlərdə beynəlxalq yardımın ədalətlə və hər iki əhali qrupunun xeyrinə paylanmasını koordinasiya edir.
• Şuşa şəhərinin və Şaumyan rayonun sakinlərinin Azərbaycanın və Dağlıq Qarabağın digər bölgələri ilə yol, rabitə və digər əlaqəsi olacaq.

X. Azərbaycan və Dağlıq Qarabağa aid olan problemlərə dair bu Sazişin müddəalarının yerinə yetirilməsinə müşahidə üzrə Daimi Müştərək Komissiyanı (DMK) təsis etsinlər. DMK-nın üç həmsədri var: biri – azərbaycanlı, digəri – Dağlıq Qarabağdan və üçüncüsü – ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsi. Azərbaycanlı və Dağlıq Qarabağlı həmsədrlərin əsas vəzifəsi Sazişin icra edilməsindən ibarətdir;

ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsinin əsas vəzifəsi vasitəçilik, fikir ayrılığı hallarında isə arbitrajdan ibarətdir. DMK-nın hərbi, iqtisadi, humanitar və mədəni yardımçı komissiyaları var. DMK və onun yardımçı komissiyalarının fəaliyyətləri Əlavə 2-də şərh edilib.

XI. Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında tam diplomatik münasibətlər yaradılsın.

XII. Bir həmsədri Ermənistan Respublikasından, digəri Azərbaycan Respublikasından olan Ermənistan-Azərbaycan İkitərəfli Komissiyası (EAİK) yaratsınlar. ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri bu Komissiyada təmsil olunur. EAİK sərhədyanı insidentlərin qarşısının alınmasına yardım göstərir, hər iki tərəfin sərhəd qoşunları və digər müvafiq təhlükəsizlik qüvvələri arasında əlaqə yaradır və yolların, dəmir yollarının, rabitənin, boru kəmərlərinin, ticarət və digər əlaqələrin açılması tədbirlərinə nəzarət edir.

XIII. BMT Təhlükəsizlik Şurası bu Sazişin zaminidir.

XIV. Bu Saziş ATƏT-in Minsk Konfransında hərtərəfli nizamlama haqqında saziş imzalanana qədər qüvvədə qalacaq. Əldə ediləcək Saziş bu Sazişdə nəzərdə tutulan vasitələri daimi təhlükəsizlik və sülhün qorunması mexanizmləri ilə əvəzləyəcək.

Əlavə 1

Qoşunların çıxarılması və məcburi köçkünlərin qayıdışının həyata keçirilməsi: coğrafi parametrlər, qrafiklər və təhlükəsizlik aspektləri.

Əlavə 2

Müvəqqəti təhlükəsizlik tədbirləri: komissiyaların mandatı, müşahidə və təhlükəsizlik rejiminin parametrləri.

Saziş 2 – Status

Preambula:

Dağlıq Qarabağın statusu və onun əsas etnik və mədəni xüsusiyyətinin saxlanılması beynəlxalq toplumun, o cümlədən Ermənistan Respublikasının marağındadır. Dağlıq Qarabağın statusunu nə Azərbaycan Respublikası, nə də Dağlıq Qarabağ hakimiyyəti birtərəfli surətdə müəyyən edə bilməz. Status aşağıdakı parametrlərə əsasən təyin olunur:

I. Münaqişə aparan bütün Tərəflər Azərbaycan və Ermənistanın ərazi bütövlüyünü və sərhədlərinin toxunulmazlığını tanıyırlar.

II. Dağlıq Qarabağ Azərbaycan tərkibində dövlət və ərazi qurumudur, onun öz müqəddəratını müəyyən etməsinə Azərbaycan Respublikası və Dağlıq Qarabağ hakimiyyəti arasında bağlanacaq sazişdə rəsmiləşəcək, Minsk Konfransında təsdiqlənəcək və Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ Konstitusiyalarına inkorporasiya ediləcək aşağıda sadalanan hüquq və imtiyazlar daxildir.

III. Dağlıq Qarabağ və Naxçıvanın Ermənistan və Azərbaycanla sərbəst və maneəsiz nəqliyyat və rabitə əlaqələrinə hüquqları olacaq.

IV. Dağlıq Qarabağın inzibati sərhədləri keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sərhədlərinə əsasən təyin edilir.

V. Dağlıq Qarabağın referendumda Dağlıq Qarabağ sakinləri tərəfindən qəbul edilmiş öz konstitusiyası olacaq. Bu sənəd əsasında Dağlıq Qarabağ hakimiyyəti ilə Azərbaycan arasında öz müqəddəratını həll etmə forması haqqında bağlanacaq rəsmi saziş bu Konstitusiyaya inkorporasiya ediləcək. Azərbaycan müvafiq qaydada bu sazişlərin inkorporasiyası üçün öz Konstitusiyasına dəyişikliklər edəcək. Dağlıq Qarabağın öz bayrağı, gerbi və himni olacaq.

VI. Dağlıq Qarabağ ərazisində Dağlıq Qarabağın Konstitusiyası və qanunları qüvvədədir. Azərbaycanın qanunları, qaydaları və icra qərarları Dağlıq Qarabağın Konstitusiyası və qanunlarına zidd olmadığı halda, Dağlıq Qarabağ ərazisində qüvvədədirlər.

VII. Dağlıq Qarabağ sərbəst şəkildə öz qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarını yaradır.

VIII. Dağlıq Qarabağ sakinləri Azərbaycan parlamentinə deputatları seçmək və Azərbaycan prezidenti seçkilərində iştirak etmək hüququna malikdir.

IX. Dağlıq Qarabağ iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət, idman və humanitar sahələrdə xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlarla xaricdə müvafiq nümayəndələri olmaqla birbaşa xarici əlaqələr yaratmaq hüququna malik olacaq. Dağlıq Qarabağın siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları xarici ölkələrin siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları ilə əlaqə yaratmaq hüququna malik olacaqlar.

X. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları xüsusi “Dağlıq Qarabağ” möhürlü Azərbaycan pasportuna malik olacaqlar. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları Ermənistan qanunlarına əsasən xarici vətəndaş sayılmayacaqlar, istənilən zaman Ermənistana emiqrasiya edə bilərlər, Ermənistan Respublikasına daimi emiqrasiya etmiş vətəndaşlar Ermənistan vətəndaşlığını qəbul edə bilərlər.

XI. Dağlıq Qarabağ sərbəst valyuta dövriyyəli sərbəst iqtisadi bölgə olacaq.

XII. Dağlıq Qarabağ milli qvardiyaya və polis qüvvələrinə malik olacaq. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları Dağlıq Qarabağ ərazisində hərbi qulluq keçmək hüququna malik olacaqlar.

XIII. Dağlıq Qarabağ hökumətinin icazəsi olmadan Azərbaycan ordusunun, təhlükəsizlik qüvvələrinin və polisinin Dağlıq Qarabağ ərazisinə daxil olmaq hüququ olmayacaq.

XIV. Dağlıq Qarabağın büdcəsi öz resursları hesabına gələn vəsaitdən təşkil olunur. Dağlıq Qarabağ hökuməti Azərbaycan və xarici şəxslərin və şirkətlərin sərmayə yatırımlarını həvəsləndirib, onlara zəmanət verəcək.

XV. Dağlıq Qarabağ çoxetnikli xüsusiyyətə malikdir: hər bir vətəndaş bütün rəsmi və qeyrirəsmi hallarda öz milli dilindən istifadə etmək hüququna malikdir.

XVI. BMT Təhlükəsizlik Şurası bu Sazişin zaminidir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üçün etimadın gücləndirilməsinə dair tədbirlər Münaqişəni sülh yolu ilə nizamlamaq niyyətində olduqlarını nümayiş etmək məqsədilə Tərəflər hər hansı digər sazişi gözləmədən etimadın və təhlükəsizliyin gücləndirilməsinə dair aşağıdakı tədbirlərdən hər hansı birini və ya hamısını yerinə yetirə bilərlər:

• Azərbaycan və Ermənistan İcevan-Qazax sektorunda sərhəd boyunca atəşkəs rejimini dərhal bərpa etmək öhdəçiliyini öz üzərilərinə götürə bilərlər. 1992-ci ildə tətbiq edilən bu rejimə qaynar telefon xətti və birgə sərhəd patrulu daxil idi;
• Tərəflər Dağlıq Qarabağla əlaqəli, məsələn Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin İcevan-Qazax sektoru boyunca əlavə müşahidənin aparılması üçün ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin müşahidə missiyasının artırılması haqqında razılığa gələ bilərlər;
• Humanitar ehtiyacların (istər azərbaycanlı məcburi köçkünlərin, istərsə də Dağlıq Qarabağ daxilində) qiymətləndirilməsi məqsədilə Qaçqınlar üzrə BMT Ali Komissarı və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) köməyi ilə dialoqun aparılması. Bu, həm BMT Ali Komissarı, həm də BQXK-nin razılığı ilə həyata keçirilə bilər;
• Dağlıq Qarabağ bölgəsində həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar üçün açıq olan həftəlik və ya gündəlik bazarların açılması. Bunu həyata keçirmək üçün sərhəd keçid məntəqələrinin yaradılması, bazar meydanlarına aparan yolların açılması və minadan təmizlənməsi və tranzit rejimlərinə və ticarət qaydalarına dair razılaşma tələb olunur.

 

                “Mərhələli həll variantı”[2]

Dağlıq Qarabağ silahlı münaqişəsinin dayandırılması haqqında saziş

Preambula:

Mövcud atəşkəsi davamlı sülhə çevirməklə uzun sürən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə nizamlanmasını həyata keçirməkdə tam qətiyyətli olaraq; xalqlarının inkişafı və rifahı üçün regionda sülh və əməkdaşlığın üstünlüklərini tam anlayaraq; bu regionun xalqlarına firavan və parlaq gələcəkdə inkişaf edəcək demokratik təsisatlar şəraitində normal və səmərəli həyat sürməyə imkan verən Qafqazın müştərək iqtisadi inkişafı üçün zəmin yaratmaq arzusunda olaraq;

bu Saziş əsasında həyata keçirilən əməkdaşlığın bütün regionda ticarət, nəqliyyat və rabitə sahəsində normal münasibətlərə səbəb olacağını və insanlara beynəlxalq təşkilatların köməyi ilə öz şəhər və kəndlərini bərpa etməyə, regiona xarici sərmayə axınının artırılmasına lazım olan sabitliyi yaratmağa və əhalinin çiçəklənməsinə gətirib çıxaracaq faydalı ticarətə yol açmağa imkan verəcəyini və bu inkişaf üçün Qafqaz bölgəsində artıq zəminin olduğunu və qonşularının və dünya xalqlarının rifahı naminə əhali arasında barışıq və əməkdaşlıq vasitəsilə onların böyük potensialını üzə çıxaracağını anlayaraq;

BMT Nizamnaməsinin müddəalarına, ATƏT-in başlıca prinsip və qərarlarına və beynəlxalq hüququn hamı tərəfindən qəbul edilən normalarına və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884-cü Qətnamələrinin tam həyata keçməsinə sadiq qalaraq;

1994-cü ildə Budapeşt Sammitində münaqişənin sülh yolu ilə nizamlanmasında ATƏT-in səyləri və yardımını genişləndirməyə ATƏT-in üzv dövlətləri tərəfindən götürülən öhdəçiliyini, silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında Tərəflər arasında Sazişin əldə olunmasından sonra sülhün dəstəklənməsi üzrə ATƏT-in çoxmillətli qüvvələri BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnaməsi ilə öz siyasi hazırlığı barədə məlumatın təqdimi və operativ danışıqlar aparmaq üçün ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinə verdikləri tapşırığı ATƏT-in üzv dövlətlərinə xatırladaraq;

və Dağlıq Qarabağın yekun statusunu müəyyən edəcək hərtərəfli nizamlanmanın təxirsiz əldə edilməsi məqsədilə sülh prosesini vicdanla davam etdirməkdə qətiyyətli olan Tərəflər aşağıda göstərilmiş işlərlə bağlı öhdəlikləri öz üzərilərinə götürürlər:

I. Tərəflər öz aralarında mübahisələrin nizamlanması üçün zor hədələrindən və ya zor tətbiqindən çəkinirlər və bundan imtina edirlər. Onlar bütün bu cür mübahisələri, o cümlədən bu Sazişin həyata keçirilməsi ilə bağlı yarana biləcək istənilən mübahisələri sülh yolu ilə və ilk növbədə danışıqlar yolu ilə, o cümlədən ATƏT-in Minsk prosesi çərçivəsində həll edirlər.

II. Tərəflər öz silahlı qüvvələrini aşağıdakı müddəalara və Əlavə 1-də verilmiş təfsilatlara əsasən çıxarırlar:

A. Çoxmillətli ATƏT qüvvələrinin ön dəstəsinin hərbi nöqteyi-nəzərdən təyin olunmuş bufer zonasında ilkin yerləşdirilməsi imkanını yaratmaq, tərəfləri bu xətt boyunca aralamaq və qoşunların çıxarılmasının ikinci mərhələsi zamanı təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə, birinci mərhələdə hazırkı təmas xətti boyunca Dağlıq Qarabağdan şərq və cənub istiqamətlərində yerləşən qüvvələr Yüksək Səviyyəli Planlama Qrupunun (YSPQ) tövsiyələrini nəzərə alınmaqla əlavə 1-də verilmiş qrafik üzrə eyni əlavədə təyin olunmuş xətlərə çəkilirlər.

B. İkinci mərhələdə qüvvələr Əlavə 1-də verilmiş qrafika uyğun aşağıdakı qaydada çıxarılırlar:

• Ermənistan Respublikasının sərhədlərindən kənarda yerləşən istənilən Ermənistan qoşunları bu sərhədlərin daxilinə çəkilirlər.
• Dağlıq Qarabağ qoşunları Laçın rayonu istisna olmaqla, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları daxilinə çıxarılır.
• Azərbaycan qoşunları YSPQ tövsiyələri əsasında Əlavə 1-də razılaşdırılmış xətlərdən kənara və Ermənistanın istənilən ərazisindən çıxarılır.
• Ağır silahlar ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrinin nəzarəti altında Əlavə 1-də ifadə edilmiş şəffaflıq və cavabdehlik tələblərinə riayət etməklə YSPQ tövsiyələri əsasında bu əlavədə göstərilmiş yerlərə aparılır.

III. Qoşunların bu cür çıxarılması nəticəsində boşalmış ərazilər Əlavə 2-də təfsilatı ilə göstərilən buffer zonasını və ayırıcı zonanı təşkil edirlər:

A. Qoşunlar çıxarıldıqdan sonar bufer zonası Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları və Laçın rayonunun şimal və cənub hüdudları boyunca yerləşəcək. Bufer zonası məskunlaşmamış qalır və ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrindən başqa bu zona tamamilə hərbsizləşdirilir.

B. Əlavə 2-də təfsilatı ilə verildiyi kimi, ayırıcı zona Daimi Müştərək Komissiya ilə birgə fəaliyyətinə icazə verilmiş qüvvələr istisna olmaqla hərbsizləşdirilir. Bu qüvvələrə daxildir:

• – sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələri;
• sərhəd patrulu və mina təmizləyən bölmələr;
• sayı və silahı Əlavə 2-də təyin olunmaqla mülki polis.

C. Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, bufer və ayırıcı zonalarda ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrinin nəzarəti altında uçuşsuz zona yaradılır və Tərəflər bu zonalarda hərbi uçuşlar həyata keçirmirlər.

D. Maddə II-yə müvafiq olaraq, qoşunların çıxarılmasından sonar Dağlıq Qarabağ rəhbərliyinin nəzarət etdiyi bütün ərazilərin təhlükəsizliyi Dağlıq Qarabağın mövcud hərbi və təhlükəsizlik strukturları tərəfindən təmin olunur.

IV. 1994-cü il ATƏT-in Budapeşt Sammitinin qərarlarına uyğun olaraq, Maddə 7-də müəyyən edildiyi kimi, Tərəflər Daimi Müştərək Komissiya (DMK) və Ermənistan-Azərbaycan Hökumətlərarası Komissiya (EAHK) ilə birgə fəaliyyət göstərəcək sülhün qorunması üzrə ATƏT-in çoxmillətli əməliyyatını (SQƏ) dəvət edir və onun yerləşdirilməsində köməklik göstərirlər.

Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, SQƏ qoşunların və ağır silahların çıxarılmasına, hərbi uçuşların qarşısının alınmasına, hərbsizləşdirmə rejiminə əməl edilməsinə və Ermənistan-Azərbaycan sərhədində vəziyyətə nəzarət edir. Tərəflər bu məqsədlə ilkin müddəti bir ildən çox olmayan müvafiq qətnamə qəbul etmək və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin məsləhəti ilə lazım gəldikdə bu qətnamənin müddəalarını yeniləşdirmək üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət edirlər.

Tərəflər razılaşırlar ki, sülhün qorunması üzrə çoxmillətli əməliyyat regiondakı vəziyyətdən və münaqişənin hərtərəfli tənzimləmə sürətindən asılı olaraq minimal müddətdə davam edəcək. Tərəflər bu Sazişin həyata keçirilməsini təmin etmək və sülhün qorunması üzrə əməliyyatın pozulmasının və dayandırılmasının qarısını almaq məqsədilə bütünlüklə SQƏ ilə əməkdaşlıq edirlər.

V. Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, Tərəflər ayırıcı zonada məcburi köçkünlərin əvvəlki daimi yaşayış yerlərinə təhlükəsiz və könüllü qayıdışına yardım edirlər. Bu zonada demilitarizasiya rejiminə riayət olunmasında Tərəfləri əmin etmək üçün SQƏ Daimi Müştərək Komissiya ilə əməkdaşlıq edərək qayıdan əhalinin təhlükəsizliyinə nəzarət edir. Tərəflər 1987-ci ildən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasındakı münaqişənin və gərginliyin nəticəsində bu Sazişlə və ya müfəssəl tənzimləmə ilə əhatə olunan şəxslərdən savayı, köçkün düşmüş digər şəxslərin təcili, təhlükəsiz və könüllü qayıdışını təmin etmək barədə danışıqlar aparırlar.

VI. Əlavə 3-də verilmiş qrafik və müəyyən olunmuş konkret müddəalara uyğun olaraq, Tərəflər qüvvələrin çıxarılması ilə eyni zamanda yolların, dəmir yolların, elektrik və kommunikasiya xətlərinin, ticarət və digər münasibətlərin bərpasını və ən qısa müddətdə bu məqsədlərə nail olmaq üçün bütün lazımi işləri nəzərdə tutan tədbirləri dərhal həyata keçirirlər. Tərəflər hamının, o cümlədən etnik azlıqların bu kommunikasiya xətlərindən istifadə etməsinə zəmanət verirlər. Etnik azlıqlara həmçinin bölgənin digər yerlərində yaşayan öz etnik qrupları ilə əlaqə yaratmaq imkanına zəmanət verilir. Hər bir Tərəf bütün blokadaların götürülməsini və maneəsiz bütün digər tərəflərə yüklərin və sərnişinlərin daşınmasını təmin etməyi öhdəsinə götürür.

Tərəflər öz aralarında sərbəst və təhlükəsiz dəmir yol əlaqəsinə zəmanət verirlər.

VII. Münaqişə nəticəsində saxlanılmış bütün şəxslərin tez və təhlükəsiz qaytarılması, itkin düşmüş şəxslərin aqibətinin araşdırılması, bütün cəsədlərin repatriasiyası və münaqişədən zərər çəkmiş rayonların bərpası məqsədi ilə bu rayonlara Tərəflərin nəzarət etdikləri ərazilərdən humanitar və digər yardımın ayrı-seçkilik olmadan çatdırılması üçün Tərəflər

Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi, Qaçqınlar üzrə BMT Ali Komissarı və digər humanitar təşkilatlarla hərtərəfli əməkdaşlıq edirlər. Tərəflər etimadın artırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsi sahəsində ATƏT-in SQƏ ilə Daimi Müştərək Komissiya vasitəsilə əməkdaşlıq edirlər.

VIII. Tərəflər təxirsiz Azərbaycan və Dağlıq Qarabağa aid olan problemlərə dair bu Sazişin müddəalarının yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək məqsədilə Daimi Müştərək Komissiya (DMK) təsis edirlər. DMK-nın sədri ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsidir, iki sədr müavinindən biri Azərbaycanı, digəri isə, Dağlıq Qarabağı təmsil edir. DMK-nın əsas vəzifəsi Sazişin həyata keçirilməsinə nəzarətdən ibarətdir;

ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsinin vəzifələri ixtilaf hallarında vasitəçilik etmək və təbii fəlakətlər kimi fövqəladə hallarda tədbirlərə sanksiya verməkdən ibarətdir. DMK-nın hərbi, iqtisadi, humanitar, mədəniyyət və rabitə sahələri üzrə yardımçı komissiyaları var. DMK-nın strukturu, vəzifələri və digər aidiyyəti olan məsələlər Əlavə 4-də göstərilib.

IX. Tərəflər Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhədyanı insidentlərin təxirsiz qarşısının alınmasına yardım göstərən, hər iki ölkənin sərhəd qoşunları və digər müvafiq təhlükəsizlik qüvvələri arasında əlaqə yaradan və yolların, dəmir yollarının, rabitə xətlərinin, boru kəmərlərinin, ticarət və digər əlaqələrin açılmasına nəzarət və yardım edən Erməni-Azərbaycan Parlamentlərarası Komissiya (EAPK) yaradırlar. EAPK-ya iki həmsədr rəhbərlik edir: biri – Ermənistandan, digəri – Azərbaycandan. ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri tərəfindən təyin olunmuş təmsilçi bu Komissiya daxildir. EAPK-nin strukturu, vəzifələri və digər təfərrüatları Əlavə 5-də verilib. Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası bir-birlərinin paytaxtlarında əlaqə büroları yaradırlar.

X. Regionda təhlükəsizliyin artırılmasını, o cümlədən hərbi şəffaflığı və ATƏT sazişinin tam şəkildə icrasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası müvafiq beynəlxalq və regional forumlarda ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlarda iştirak edirlər.

XI. Bu Sazişin üç Tərəfi bununla münaqişənin hərbi aspektinə son qoyaraq, münaqişənin digər aspektlərinin, o cümlədən Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyən edilməsi və Laçın, Şuşa və Şaumyan probleminin həll edilməsi daxil olmaqla münaqişənin siyasi aspektinin hərtərəfli və təxirsiz tənzimlənməsi üçün ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri tərəfindən müvafiq qaydada dəvət olunmuş digər Tərəflərlə Minsk Konfransı həmsədrlərinin köməyi ilə könüllü danışıqlar aparmağa razılaşırlar;

danışıqlar yolu ilə əldə ediləcək bu nizamlama yuxarıda göstərilən üçüncü Tərəflərin imzalamasından sonra mümkün qədər tez çağırılan Minsk Konfransında beynəlxalq toplum tərəfindən tanınacaqdır.

XII. Hər bir Tərəf digər Tərəflərin və onların əhalisinin təhlükəsizliyinə tam hörmət edir. Tərəflər ticarətə və normal münasibətlərə yardım göstərərək öz xalqları arasında mehriban qonşuluq əlaqələrinin inkişafını öhdələrinə götürürlər və bu Sazişi və ya mehriban münasibətləri poza bilən bəyanat və ya əməllərdən çəkinirlər.

XIII. Sülhün qorunması və qoşunların çıxarılmasına nəzarətə aid olan yuxarıda göstərilmiş konkret müddəalara əlavə olaraq, və 1992-ci il Helsinki sənədində və 1994-cü il Budapeşt sənədində öz əksini tapmış ATƏT-in müvafiq prinsip və öhdəçiliklərini xatırladaraq, ATƏT müvafiq mexanizmlər vasitəsilə bu Sazişin tam həyata keçirilməsinə nəzarət edir və bu prinsip və qərarlara əsasən bu Sazişin şərtlərinin pozulmasına qarşı müvafiq addımlar atır.

ATƏT-in Daimi Şurası və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası vasitəsilə fəaliyyət göstərən bu Sazişin şahidləri onu tam həyata keçirilməsinə yardım göstərirlər. Bu Sazişin ciddi pozulması halında onlar lazımi addımlar barəsində öz aralarında məsləhətləşir, ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrini, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının sədrini və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibini dərhal məlumatlandırır və ATƏT-in Daimi Şurası və BMT Təhlükəsizlik Şurasından bununla əlaqəli müvafiq tədbirlərin nəzərə alınmasını xahiş edirlər.

XIV. Tərəflər bu Sazişin müddəalarına, o cümlədən Dağlıq Qarabağ, onun əhalisi və qayıdan məcburi köçkünlərin təhlükəsizlik zəmanətlərinə əməl olunmasını təmin etmək və bu Sazişdən irəli gələn bütün öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün lazımi tədbirlər görmək üçün öz üzərilərinə qarşılıqlı öhdəliklər götürürlər.

XV. Bu Saziş imzalandığı və ratifikasiya edildiyi tarixdən qüvvəyə minir və Maddə XI-də qeyd edilmiş hərtərəfli nizamlamadan irəli gələn istisnalarla qüvvədə qalır. Bütün Tərəflərin razılığına əsasən bu Sazişə dəyişikliklər və əlavələr edilə bilər və həmçinin xitam verilə bilər.

ƏLAVƏLƏR

Əlavə 1. Qoşunların çıxarılması və məcburi köçkünlərin qayıdışının həyata keçirilməsi.

Əlavə 2. Ayırıcı zonada təhlükəsizlik rejimi.

Əlavə 3. Nəqliyyat və rabitə xətlərinin bərpası.

Əlavə 4. Daimi Müştərək Komissiya.

Əlavə 5. Ermənistan-Azərbaycan Parlamentlərarası Komissiyası.

 

“Ümumi dövlət variantı”[4]

Dağlıq Qarabağ silahlı münaqişəsinin nizamlanması üzrə hərtərəfli sazişin prinsipləri haqqında.

Beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri, o cümlədən dövlətlərin ərazi bütövlüyü və xalqların öz müqəddəratını təyin etmə prinsiplərinə uyğun olaraq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini sülh yolu ilə tənzimləməkdə qətiyyətli olan Ermənistan, Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ aşağıdakılar barədə razılığa gəlirlər:

1. Dağlıq Qarabağın statusu haqqında Saziş

Tərəflər aşağıdakı müddəaları özündə birləşdirən Dağlıq Qarabağın statusu haqqında saziş bağlayırlar:

Dağlıq Qarabağ respublika formasında dövlət və ərazi qurumudur və Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhədləri daxilində onunla ümumi dövlət yaradır.

Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ vəzifələr bölgüsü və müvafiq dövlət orqanları arasında səlahiyyətlərin qarşılıqlı təhvili haqqında Konstitusiya qanununa bərabər olacaq saziş imzalayırlar.

Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ ümumi məsələlərə aid siyasət və fəaliyyətin müəyyən edilməsi üçün prezidentlərin, baş nazirlərin və parlament sədrlərinin təmsilçilərinin daxil olduğu Müştərək Komitə yaradırlar.

Müştərək fəaliyyəti koordinasiya etmək və əlaqə saxlamaq üçün Bakı və Stepanakertdə müvafiq olaraq Dağlıq Qarabağın və Azərbaycanın nümayəndəlikləri yaradılır.

Dağlıq Qarabağ iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət, idman və humanitar sahələrdə xarici dövlətlər və əlaqəli regional və beynəlxalq təşkilatlarla xaricdə müvafiq nümayəndələri olmaqla, birbaşa xarici əlaqələr yaratmaq hüququna malik olacaq.

Dağlıq Qarabağın siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları xarici ölkələrin siyasi partiyaları və ictimai təşkilatları ilə əlaqə yaratmaq hüququna malik olacaqlar.

Dağlıq Qarabağ onun maraqlarına toxunan məsələlər üzrə Azərbaycanın xarici siyasətində iştirak edir. Bu cür məsələlərə dair qərarlar hər iki tərəfin razılığı olmadan qəbul edilə bilməz.

Dağlıq Qarabağ hökumətinin xüsusi mənafeləri olan xarici ölkələrdəki Azərbaycan səfirliklərində və ya konsulluqlarında öz nümayəndələri ola bilər, həmçinin Dağlıq Qarabağın maraqlarına toxunan beynəlxalq danışıqlarda iştirak üçün Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində öz mütəxəssislərini g[i]öndərə bilər.

Dağlıq Qarabağın sərhədləri keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin sərhədlərinə uyğun olacaq. Onların mümkün dəqiqləşdirilməsi və ya dəyişdirilməsi Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ arasında xüsusi qarşılıqlı razılaşmanın obyekti ola bilər.

Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ arasında sərhədlər bir-birlərinin silahsız vətəndaşlarının sərbəst hərəkəti üçün qarşılıqlı şəkildə açıq olacaq. Səfərlər və işgüzar münasibətlərin aparılması zamanı onlar gömrük və ya digər rüsumlardan azad olacaqlar.

Daimi yaşayış hüququnun verilməsi müvafiq hökumətlərin səlahiyyətlərinə daxil olacaq.

Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ mübahisələrin nizama salınması üçün güc və ya gücün tətbiqi ilə bağlı hədələrdən istifadə etməyəcəklər. Müştərək Komitənin həll edə bilmədiyi mübahisə və fakir ayrılıqlarının yarandığı təqdirdə, Tərəflər ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin konsultativ rəyi üçün müraciət edə bilər, bu rəy son qərar qəbul edilən zaman nəzərə alınacaq.

Dağlıq Qarabağın statusuna aşağıda sadalanan hüquq və imtiyazlar daxildir – bunlar Minsk Konfransı tərəfindən təsdiqlənmiş Dağlıq Qarabağın Statusu haqqında Sazişdə rəsmiləşəcəklər:

1. Dağlıq Qarabağın referendumda Dağlıq Qarabağ sakinləri tərəfindən qəbul edilmiş öz konstitusiyası olacaq. Dağlıq Qarabağın Statusu haqqında Sazişin müddəaları bu Konstitusiyaya daxil ediləcək. Bu sazişin qanunvericiliyə daxil edilməsi üçün Azərbaycan həmçinin öz Konstitusiyasına dəyişikliklər edəcək. Bu Sazişin müddəaları və ya onu daxil edən Dağlıq Qarabağ və Azərbaycan Konstitusiyalarının müvafiq hissəsi hər üç tərəfin razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz.
2. Dağlıq Qarabağ ərazisində Dağlıq Qarabağın Konstitusiyası və qanunları qüvvədədir. Azərbaycanın qanunları, qaydaları və icra qərarları Dağlıq Qarabağın Konstitusiyası və qanunlarına zidd olmadığı halda Dağlıq Qarabağ ərazisində qüvvədədirlər.
3. Dağlıq Qarabağın öz bayrağı, gerbi və himni olacaq.
4. Dağlıq Qarabağ öz Konstitusiyasına uyğun olaraq sərbəst formada öz qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarını yaradır.
5. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları şəxsiyyət vəsiqəsi kimi xüsusi «Dağlıq Qarabağ» möhürlü Azərbaycan pasportlarına malik olacaqlar. Yalnız Dağlıq Qarabağ hökuməti və onun səlahiyyət verdiyi idarə bu cür pasport vermək hüququna malik olacaqlar. Erməni mənşəli Dağlıq Qarabağ vətəndaşları Ermənistana emiqrasiya edə bilərlər və ora daimi yaşayış məqsədilə köçdükləri halda, bu ölkənin qanunlarına uyğun olaraq Ermənistan vətəndaşlığını ala bilərlər.
6. Dağlıq Qarabağ əhalisi Azərbaycan parlamentinə deputatları seçmək və Azərbaycan prezidenti seçkilərində iştirak etmək hüququna malikdir.
7. Dağlıq Qarabağ sərbəst iqtisadi bölgə olacaq, Azərbaycanın pul əskinazları ilə bərabər dövriyyəsi olan öz pul əskinazlarını emissiya etmək və həmçinin öz markalarını nəşr etmək hüququna malik olacaq.
8. Dağlıq Qarabağın Ermənistan və Azərbaycanla sərbəst və maneəsiz nəqliyyat və rabitə əlaqələrinə hüququ olacaq.
9. Dağlıq Qarabağ könüllü əsaslarla formalaşan milli qvardiyaya (təhlükəsizlik qüvvələrinə) və polis qüvvələrinə malik olacaq. Bu qüvvələr Azərbaycan hökumətinin razılığı olmadan, Dağlıq Qarabağdan kənarda fəaliyyət göstərə bilməzlər.
10. Dağlıq Qarabağ hökumətinin icazəsi olmadan Azərbaycan ordusunun, təhlükəsizlik qüvvələrinin və polisinin Dağlıq Qarabağ ərazisinə daxil olmaq hüququ olmayacaq.
11. Erməni dili Dağlıq Qarabağda əsas rəsmi dildir, ikinci rəsmi dil – Azərbaycan dilidir. Dağlıq Qarabağ vətəndaşları həmçinin bütün rəsmi və qeyri-rəsmi hallarda digər doğma dillərdən istifadə edə bilərlər.
12. Dağlıq Qarabağın büdcəsi öz mənbələrindən gələn vəsaitdən təşkil olunacaq. Dağlıq Qarabağ hökuməti Azərbaycan və xarici şəxslərin və şirkətlərin sərmayə yatırımlarını həvəsləndirəcək və onlara zəmanət verəcək.

II. Laçın dəhlizinə dair

Laçın rayonunun xüsusi rejiminə aid Azərbaycanın və Dağlıq Qarabağın razılığı ilə digər qərarlar qəbul edilməzsə, Dağlıq Qarabağ və Ermənistan arasında maneəsiz əlaqələr məqsədilə Dağlıq Qarabağ tərəfindən Laçın dəhlizindən istifadə məsələsi ayrıca razılaşmanın obyekti olacaq. Laçın rayonu həmişəlik tam hərbsizləşdirilmiş bölgə qalmalıdır.

III. Şuşa və Şaumyan şəhərlərinə dair

Tərəflər razılaşırlar ki, bütün azərbaycanlı qaçqınlar Şuşa şəhərində öz yaşayış yerlərinə qayıda bilərlər. Onların təhlükəsizliyinə Dağlıq Qarabağın müvafiq hökumət orqanları tərəfindən zəmanət veriləcək. Onlar Dağlıq Qarabağın bütün vətəndaşları ilə eyni hüquqlara, o cümlədən siyasi partiyaların yaradılması, bütün səviyyəli seçkilərdə iştirak, dövlət qanunverici orqanlarına və yerli özünüidarə orqanlarına seçilmək, dövlət işinə və Mühüm sənədlər həmçinin hüquq-mühafizə orqanlarına işə qəbul olmaq hüququna malik olacaqlar. Bu cür hüquqları Şaumyan şəhərinə qayıdan erməni qaçqınları da alacaq. Şuşa və Şaumyan şəhərlərinin sakinləri yollardan zəmanətli istifadə edə biləcək, Azərbaycanın və Dağlıq Qarabağın digər bölgələri ilə rabitə və münasibətlər saxlaya biləcəklər.

Dağlıq Qarabağ və Azərbaycan hökumətləri Şuşa və Şaumyan şəhərlərində ATƏT-in demokratik təsisatlar və insan hüquqları üzrə Bürosunun nümayəndəliklərinin yerləşdirilməsinə və işinə yardım göstərirlər.

Dağlıq Qarabağın statusu haqqında Saziş üç tərəf arasında imzalanır və Minsk Konfransının təsdiqindən sonra qüvvəyə minir.

IV. Silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında Saziş

Tərəflər razılaşırlar ki, silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında Sazişə aşağıdakı müddəalar daxil olacaq:

I. Tərəflər öz aralarında mübahisələrin nizamlanması üçün zor hədələrindən və ya zor tətbiqindən imtina edirlər. Onlar bütün belə mübahisələri, o cümlədən bu Sazişin həyata keçirilməsi ilə bağlı yarana biləcək istənilən mübahisələri sülh yolu ilə, ilk növbədə danışıqlar yolu ilə və ya ATƏT-in Minsk prosesi çərçivəsində həll edirlər.

II. Tərəflər öz silahlı qüvvələrini aşağıdakı müddəalara və əlavə I-də verilmiş təfsilatlara əsasən çıxarırlar:

A. Çoxmillətli ATƏT qüvvələrinin ön dəstəsinin hərbi nöqteyi-nəzərdən təyin olunmuş bufer zonasında ilkin yerləşdirilməsi imkanını yaratmaq, tərəfləri bu xətt boyunca aralamaq və qoşunların çıxarılmasının ikinci mərhələsi zamanı təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə, birinci mərhələdə hazırkı təmas xətti boyunca Dağlıq Qarabağdan şərq və cənub istiqamətlərində yerləşən qüvvələr Yüksək Səviyyəli Planlama Qrupunun (YSPQ) tövsiyələrini nəzərə alınmaqla əlavə 1-də verilmiş qrafik üzrə eyni əlavədə təyin olunmuş xətlərə çəkilirlər.

B. İkinci mərhələdə qüvvələr əlavə 1-də verilmiş qrafikə uyğun aşağıdakı qaydada çıxarılırlar:

• Ermənistan Respublikasının sərhədlərindən kənarda yerləşən istənilən Ermənistan qoşunları bu sərhədlərin daxilinə çəkilirlər.
• Dağlıq Qarabağ qoşunları Dağlıq Qarabağ və Ermənistan arasında maneəsiz əlaqə barədə razılaşmanın əldə olunmasına qədər Laçın rayonu istisna olmaqla, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları daxilinə çıxarılır.
• Azərbaycan qoşunları YSPQ tövsiyələri əsasında əlavə 1-də razılaşdırılmış xətlərdən kənara və Ermənistanın istənilən ərazisindən çıxarılır.
• Ağır silahlar ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrinin nəzarəti altında əlavə 1-də ifadə edilmiş şəffaflıq və cavabdehlik tələblərinə riayət etməklə YSPQ tövsiyələri əsasında bu əlavədə göstərilmiş yerlərə aparılır.

III. Qoşunların bu cür çıxarılması nəticəsində boşalmış ərazilər əlavə 2-də təfsilatı ilə göstərilən bufer zonasını və ayırıcı zonanı təşkil edirlər:

A. Qoşunlar çıxarıldıqdan sonra bufer zonası Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 1988-ci ilin hüdudları boyunca yerləşir. Əlavə razılaşma əldə edildikdə, bu zona həmçinin Laçın rayonunun hüdudları boyunca təyin edilə bilər. Bufer zonası məskunlaşmamış qalır və ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrindən başqa bu zona tamamilə hərbsizləşdirilir

B. Əlavə 2-də təfsilatı ilə verildiyi kimi, ayırıcı zona Daimi Müştərək Komissiya ilə birgə fəaliyyətinə icazə verilmiş qüvvələr istisna olmaqla hərbsizləşdirilir. Bu qüvvələrə daxildir:

• sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələri;
• Azərbaycanın sərhəd patrulu və mina təmizləyən bölmələri;
• sayı və silahı əlavə 2-də təyin olunmaqla Azərbaycanın mülki polisi;

C. Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, bufer və ayırıcı zonalarda ATƏT-in sülhün qorunması üzrə əməliyyat bölmələrinin nəzarəti altında uçuşsuz zona yaradılır və Tərəflər bu zonalarda hərbi uçuşlar həyata keçirmirlər.

D. Maddə II-yə müvafiq olaraq, qoşunların çıxarılmasından sonra Dağlıq Qarabağ rəhbərliyinin nəzarət etdiyi bütün ərazilərin təhlükəsizliyi Dağlıq Qarabağın mövcud hərbi və təhlükəsizlik strukturları tərəfindən təmin edilir.

IV. 1994-cü il ATƏT-in Budapeşt Sammitinin qərarlarına uyğun olaraq, Maddə 7-də müəyyən edildiyi kimi, Tərəflər Daimi Müştərək Komissiya (DMK) və Ermənistan-Azərbaycan Hökumətlərarası Komissiya (EAHK) ilə birgə fəaliyyət göstərəcək sülhün qorunması üzrə ATƏT-in çoxmillətli əməliyyatını (SQƏ) dəvət edir və onun yerləşdirilməsində köməklik göstərirlər.

Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, SQƏ qoşunların və ağır silahların çıxarılmasına, hərbi uçuşların qarşısının alınmasına, hərbsizləşdirmə rejiminə əməl edilməsinə və Ermənistan-Azərbaycan sərhədində vəziyyətə nəzarət edir. Sülhün qorunması əməliyyatı BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnaməsi ilə ilkin müddəti bir ildən artıq olmamaq şərti ilə təsis edilir və ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin tövsiyəsi ilə lazım gəldikdə müddəti uzadılır.

Tərəflər razılaşırlar ki, sülhün qorunması üzrə çoxmillətli əməliyyat regiondakı vəziyyətdən və münaqişənin hərtərəfli tənzimləmə sürətindən asılı olaraq, minimal müddətdə davam edəcək. Tərəflər bu Sazişin həyata keçirilməsini təmin etmək və sülhün qorunması üzrə əməliyyatın pozulmasının və dayandırılmasının qarısını almaq məqsədilə, bütünlüklə SQƏ ilə əməkdaşlıq edirlər.

V. Əlavə 2-də göstərildiyi kimi, Tərəflər ayırıcı zonada məcburi köçkünlərin əvvəlki daimi yaşayış yerlərinə təhlükəsiz və könüllü qayıdışına yardım edirlər. Bu zonada demilitarizasiya rejiminə riayət olunmasında bütün Tərəfləri əmin etmək üçün SQƏ Daimi Müştərək Komissiya ilə əməkdaşlıq edərək qayıdan əhalinin təhlükəsizliyinə nəzarət edir.

Tərəflər 1987-ci ildən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasındakı münaqişənin və gərginliyin nəticəsində bu Sazişlə və ya müfəssəl tənzimləmə ilə əhatə olunmayan digər köçkün düşmüş şəxslərin təcili, təhlükəsiz və könüllü qayıdışını təmin etmək barədə danışıqlar aparırlar.

VI. Əlavə 3-də verilmiş qrafik və müəyyən olunmuş konkret müddəalara uyğun olaraq, Tərəflər qüvvələrin çıxarılması ilə eyni zamanda yolların, dəmir yolların, elektrik və kommunikasiya xətlərinin, ticarət və digər münasibətlərin bərpasını və ən qısa müddətdə bu məqsədlərə nail olmaq üçün bütün lazımi işləri nəzərdə tutan tədbirləri dərhal həyata keçirirlər.

Tərəflər hamının, o cümlədən etnik azlıqların bu kommunikasiya xətlərindən istifadə etməsinə zəmanət verirlər. Etnik azlıqlara həmçinin bölgənin digər yerlərində yaşayan öz etnik qrupları ilə əlaqə yaratmaq imkanına zəmanət verilir. Hər bir Tərəf bütün blokadaların götürülməsini və maneəsiz bütün digər tərəflərə yüklərin və sərnişinlərin daşınmasını təmin etməyi öhdəsinə götürür. Tərəflər öz aralarında sərbəst və təhlükəsiz dəmir yol əlaqəsinə zəmanət verirlər.

VII. Münaqişə nəticəsində saxlanılmış bütün şəxslərin tez və təhlükəsiz qaytarılması, itkin düşmüş şəxslərin aqibətinin araşdırılması, bütün cəsədlərin repatriasiyası və münaqişədən zərər çəkmiş rayonların bərpası məqsədi ilə bu rayonlara Tərəflərin nəzarət etdikləri ərazilərdən humanitar və digər yardımın ayrıseçkilik olmadan çatdırılması üçün, Tərəflər Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi, Qaçqınlar üzrə BMT Ali Komissarı və digər humanitar təşkilatlarla hərtərəfli əməkdaşlıq edirlər. Tərəflər etimadın artırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsi sahəsində ATƏT-in SQƏ ilə Daimi Müştərək Komissiya vasitəsilə əməkdaşlıq edirlər.

VIII. Tərəflər təxirsiz Azərbaycan və Dağlıq Qarabağa aid olan problemlərə dair bu Sazişin müddəalarının yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək məqsədilə, Daimi Müştərək Komissiya (DMK) təsis edirlər. DMK-nın sədri ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsidir, iki sədr müavinindən biri Azərbaycanı, digəri isə Dağlıq Qarabağı təmsil edir. DMK-nın əsas vəzifəsi Sazişin həyata keçirilməsinə nəzarətdən ibarətdir;

ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədrinin nümayəndəsinin vəzifələri ixtilaf hallarında vasitəçilik etmək və təbii fəlakətlər kimi fövqəladə hallarda tədbirlərə sanksiya verməkdən ibarətdir. DMK-nın hərbi, iqtisadi, humanitar, mədəniyyət və rabitə sahələri üzrə yardımçı komissiyaları var. DMK-nin strukturu, vəzifələri və digər aidiyyəti olan məsələlər əlavə 4-də göstərilib.

IX. Tərəflər Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhədyanı insidentlərin təxirsiz qarşısının alınmasına yardım göstərən, hər iki ölkənin sərhəd qoşunları və digər müvafiq təhlükəsizlik qüvvələri arasında əlaqə yaradan və yolların, dəmir yollarının, rabitə xətlərinin, boru kəmərlərinin, ticarət və digər əlaqələrin açılmasına nəzarət və yardım edən Ermənistan-Azərbaycan Parlamentlərarası Komissiyası (EAPK) yaradırlar. EAPK-ya iki həmsədr rəhbərlik edir: biri – Ermənistandan, digəri – Azərbaycandan. ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri tərəfindən təyin olunmuş təmsilçi bu Komissiyaya daxildir. EAPK-nin strukturu, vəzifələri və digər təfərrüatları əlavə 5-də verilib.

X. Regionda təhlükəsizliyin artırılmasını, o cümlədən hərbi şəffaflığı və ATƏT sazişinin tam şəkildə icrasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası müvafiq beynəlxalq və regional forumlarda ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlarda iştirak edirlər.

XI. Hər bir Tərəf digər Tərəflərin və onların əhalisinin təhlükəsizliyinə tam hörmət edir. Tərəflər ticarətə və normal münasibətlərə yardım göstərərək öz xalqları arasında mehriban qonşuluq əlaqələrinin inkişafını öhdələrinə götürürlər və bu Sazişi və ya mehriban münasibətləri poza bilən bəyanat və ya əməllərdən çəkinirlər.

XII. Sülhün qorunması və qoşunların çıxarılmasına nəzarətə aid olan yuxarıda göstərilmiş konkret müddəalara əlavə olaraq, və 1992-ci il Helsinki sənədində və 1994-cü il Budapeşt sənədində öz əkslərini tapmış ATƏT-in müvafiq prinsip və öhdəçiliklərini xatırladaraq, ATƏT müvafiq mexanizmlər vasitəsilə bu Sazişin tam həyata keçirilməsinə nəzarət edir və bu prinsip və qərarlara əsasən bu Sazişin şərtlərinin pozulmasına qarşı müvafiq addımlar atır.

XIII. Silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında Saziş üç Tərəf arasında imzalanır və Minsk Konfransının təsdiqi və üç Tərəfin parlamentləri tərəfindən ratifikasiyasından sonra qüvvəyə minir.

XIV. Sazişlər imzalandıqdan və Minsk Konfransında təsdiq olunduqdan sonra Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası öz aralarında tam diplomatik münasibətlər yaradıb, səfir səviyyəsində daimi diplomatik missiyaları təyin edirlər.

V. Təminatlar haqqında

1. Tərəflər bu Sazişin müddəalarına, o cümlədən Dağlıq Qarabağ, onun əhalisi və qayıdan məcburi köçkünlərin təhlükəsizlik zəmanətlərinə əməl olunmasını təmin etmək və bu Sazişdən irəli gələn bütün öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün lazımi tədbirlər görmək üçün öz üzərilərinə qarşılıqlı öhdəliklər götürürlər.
2. BMT Təhlükəsizlik Şurası hərtərəfli sazişin həyata keçirilməsinə nəzarət edəcək.
3. Dağlıq Qarabağın statusu haqqında Saziş və Silahlı münaqişənin dayandırılması haqqında Saziş Minsk Konfransının Həmsədrləri tərəfindən şahid qismində imzalana bilər. Rusiya, ABŞ və Fransa prezidentləri üç ölkənin birgə işləyərək sazişin həyata keçirilməsinə diqqətlə nəzarət etmək məqsədlərini və bu Sazişin yerinə yetirilməsi üçün müvafiq tədbirlər görmək niyyətlərini təsdiq edirlər. ATƏT və ya BMT Təhlükəsizlik Şurası diplomatik, iqtisadi və fövqəladə halda BMT Nizamnaməsinə əsasən hərbi tədbirlər görə bilərlər.

[1] Xalq qəzeti 21 fevral 2001-ci il

[3]  yenə orada

[4] yenə orada