Nathan Söderblom və daha sonra alman din alimi Rudolf Otionun bəyan etdiklərinə görə, həqiqi dinin ayrıdedici əlaməti, şəxsi bir Tanrı məfhumu deyil, insanın məhəbbətindən qorxub eyni zamanda gözəlliyinə heyran qaldığı müqəddəs, ağıl ilə dərk edilə bilməyən, hər şeydən fərqli olan bir varlığın mahiyyətini duymasıdır. İnsandan qüvvətli olan belə qəribə bir varlığın mahiyyətinə inanan dinlər, demək olar, bütün yer üzündə vardır; bu hissin ən aşağı dərəcəsini, ibtidai dinlərin çoxunda mövcud olub, malaziya dilində bir kəlmə ilə mana deyilən təsəvvür və məfhumlarda görə bilərik. Bu kəlmə, bir şeyin və ya bir insanın özünəməxsus bir qüdrət və qüvvətə malik olduğunu ifadə edir. Məsələn, forması qəribə olan bir daşın və ya çox uğurlu bir cəngavərin manaları vardır. Eyni şəkildə də bədənin müəyyən halları, doğum və ölüm kimi, yaxud da bir sehr sözü, bir müqəddəs ilahi manna ilə dolu ola bilər. Bəzi dinlərə görə hər bir məxluqun bir manası var. Onlara görə, bəzi insanlar, hətta bəzi cinlər həmcinslərindən daha çox mannaya malik ola bilərlər. Qurban ibadətlərində də belə bir təsəvvürün qalmasına rast gəlirik: insan cin, tanrı və ya başqa qüvvələrə, “gücləri artıb mənə də çoxlu bərəkət verə bilsinlər” deyə yalvarır. Bu prinsipə, “do ut des” prinsipi deyilir ki “mən verim, sən də ver” deməkdir.
Müxtəlif dinlərdə rast gəlinən qurbanların bir hissəsi bu prinsipdən irəli gəlmişdir: həm qədim amerikalılar tərəfindən, həm də indojerınen millətlərdə, məsələn, günəşə, insanları qoruma gücü artsın deyə, növbənöv qurbanlar təqdim edilir, rəqs etmək, qaçmaq və ya od yandırmaq kimi günəşin hərəkətini təmsil edib yürüş taqətini qüvvətləndirən hərəkətlər edilir. Mana ilə dolu hər şey qiymətlidir; bu səbəbdən insan, başqa şeylərdə yerləşən mananı mənimsəmək və ya ona müştərək olmaq məqsədilə ya düşməninin, ya da güclü bir heyvanın qanı və ürəyi kimi böyük mana ehtiva edən şeyləri ələ keçirməyə çalışır (bu baxımdan həm adamyeyənlərin, həm də kəllə ovçularının qəsd etdiklərinin nə olduğu aydınlaşır).
Mananı böyük miqdarda ehtiva edən hissələr, qan və ürəkdən əlavə, bədənin yağı, bədəndən çıxan maddə, sonra da saç və dırnaqlardır. Saçlarını itirmək gücünü itirmək deməkdir (bax: Əski Əhd, Hakimlər 13 – 16: Samson hekayəsi)…
Bəhs edilən qüvvə qiymətli olmaqla bərabər, həm də təhlükəlidir; buna görə, insan mana ilə dolu olan şey və məxluqlarla sərbəst rəftar etməməlidir. Bunlar (yenə malaziya dilində bir kəlmə ilə) tabudur, yəni onlara yaxınlaşmaq üçün geniş ehtiyat tədbirləri lazımdır. Ayinlərə bağlı hər şey tabudur. İnsanlar isə xüsusi vəziyyətlərdə də tabudur: hərbə və ya ova gedən kişilər, yeni doğulmuş və yeni ölmüşlər tabu hökmləri altında qalırlar.
Eyni şəkildə heyvanlar da bir fərd və ya bir camaat üçün tabu ola bilər. Totemizm deyilən, xüsusən Avstraliya və qədim Şimali Amerikada yayılmış dinlərdə hər tayfaya məxsus bir heyvan – bəzən də bir bitki – var ki, bu tayfa öz əsatirinə görə, əsas etibarıyla bununla eyni idi. Dovşan tayfası bu səbəbdən heç vaxt dovşan ovlayıb yeməz. Yarasa tayfası, yarasaları öz qohumları bəyan edir.Yalnız müqəddəs yeməklər vasitəsilə totem heyvanatı ilə özünə mənsub olan insanlar arasındakı sıx münasibəti ifadə etmək məqsədilə totem heyvanı yemək olar, amma bu halda, rəsmi matəm tutulur.
Totemizmə çox yaxın olan bir təsəvvür, xüsusən qırmızıdərililərdə mövcud olan və onların bir kəlməsi, nagualizm adı ilə vəsf edilən bir dində rast gəlinir. Qırmızıdərili yetkinləşdiyi zaman, müəyyən ayinlər icra etdikdən sonra gözə çarpmayan bir yerdə yatıb yuxusunda hansı heyvanı görəcəyini səbirsizliklə gözləyir. Tutaq ki, bir qartal görsə, gənc qartalı öz qoruyucusu hesab edir və ona daim hörmət göstərir.
Totemizmdə nikaha dair bir çox qanunlar var. Belə ki, məsələn, dovşan tayfasına mənsub olan bir adam, eyni tayfaya mənsub bir qadınla qətiyyən evlənə bilməz (eksogami).
Tabuların bir hissəsi mütləqdir; güclə dolu bir maddə və ya bir insandan gələn təhlükəni neytrallaşdırmaq məqsədiylə, insan xüsusi mərasim icad etmişdir. Bu meydanda məhz nikah və ölüm haqqında ayinlər böyük rol oynayır. Tabu, tam bir yoluxucu xəstəlik kimi, ona toxunan insana sirayət edib onu da tabu halına salır. Bunun üçün insan, bir tabuya toxunduğu halda, dərhal müşkil və müfəssəl təmizləmə və tədbirlər icra etmək məcburiyyətində qalır. Tabunu pozan, avtomatik olaraq cəzalandırılır: əgər etdiyi günahı dərk etsə, autosüggestion sayəsində ölür, əgər günahı ilə camaata zərər veribsə, camaatın intiqamı onu öldürür. Tabuya toxunmaq kimi hadisələrə mane olmaq üçün çox mürəkkəb ayinlər inkişaf etdirilmişdir. Bir tipik nümunə budur: polineziyali krallar, toxunduqları hər şeyi dərhal tabu halına gətirəcək qədər güclü və manna ilə dolu saydıqlarından, öz əlləri ilə yemək yeməyib xüsusi xadimə tərəfindən yedirdilməyə məcbur idilər. Bir qədər zəifləmiş halda eyni təsəvvür bütün dinlərdə, hətta dünyanın ən ali dinlərində belə, hələ yaşayır.
Lakin dinlərin çoxunda tabu məfhumu iki yerə ayrılmışdır: ibtidai bir fikrə əsasən sadəcə tabu olan şey, ya profan mühitdən ayrı şəkildə müqəddəs və məhrəm, yaxud da saf və təmiz olmayan qəbul edilmişdir. Müqəddəs bir yerə və ya bir şeyə yaxınlaşmaq istəyən, uzun hazırlıq mərasimi keçməyə məcburdur; təmiz olmayan bir şeyə toxunan isə, yalnız uzun ləğv ayinlərindən sonra təkrarən təmizlənir. Ötən əsrlərdə din alimləri (xüsusilə, ingilis alimi Tylor, 1832 – 1917) animizmi, yəni ruhlara inancı, bütün ibtidai dinlərin əsası hesab etmişdirlər. Şəxsiyyətin bir əksi olan ruha inanış, güman ki, insanı həyəcanlandıran yuxulardan meydana gəlmişdir. Ölümün insanı son dərəcə qorxutmasına şübhə edilməməlidir; ölünün bədənində görünən dəyişiklik, hərəkətsizlik, sükut yaşayanları təəccübləndirmişdir. Ölünün dost və qohumlarının yuxularına girməsi onun – bəlkə də forma dəyişərək – hələ də yaşadığı düşüncəsinə insanları inandırmışdır. Bəlkə də insanın bir hissəsinin, yəni ruhunun, ölümdən sonra yaşamağa davam etdiyini zənn etmişdirlər. Bu kimi təsəvvürlərə görə, insanın ruhu ilə kölgəsi arasında sıx əlaqə vardır. Əfsanə və əsatirdə ara-sıra bu motivə rast gəlirik: kölgəsini itirən bir insan, ruhunu da itirmiş kimi təmsil edilir.
Alman ədəbiyyatında bu hekayə tipinin iki məşhur misalı var… Bəzi ibtidai millətlərin zənninə görə, bu “kölgə ruhu”nun yanında insanın həyati gücü olub, ölümlə yox olan və əksərən nəfəsə bağlı ikinci bir ruh var. Bu məfhum həm nəfəs ilə nəfs arasındakı etimoloji yaxınlıqdan bəlli olur, həm də can kəlməsindən, ki qədim fars dilində vyana, nəfəs deməkdir. Qədim dinlərdə inkişaf edən jenius məfhumu, yəni hər insanın özünəməxsus qoruyucu, ilhamverici bir pərinin varlığına inanışı bu əsasdan təşəkkül etmişdir.
Bundan əlavə, ruh haqqında müxtəlif təsəvvürlərə rast gələ bilərik; ruh bəzən qanda yaşayan kimi təsəvvür edilir. Bəzi gümanlara görə, insanın üç, dörd və daha çox ruh növü, yaxud ruhani gücləri vardır. Çox tez-tez rastalaşılan təsəvvürlərə əsasən, ruh bədəndən ayrılaraq başqa yerlərə gedə bilər; insan ruhunu ağacda, yaxud hər hansı bir yerdə saxlaya bilər. Həm Afrika, həm də Mərkəzi Amerikada yaşayan bu fikirlər öz əksini bu günə qədər əfsanə və əsatirlərdə tapıb. Ruh bəzən də heyvan şəklində təmsil edilir: quş və siçan, ilan və kəpənək həmin ruh heyvanlarının ən məşhur təmsilçiləridir.
Ölü ruhuna hörmət göstərib qurban vermək lazım gəlir. Çünki o, istəməyərək bu dünyadan getdiyi üçün, hələ də burada yaşayanlara ziyan vermək istəyir. Ona təskinlik vermək üçün qurban və hədiyyələr təqdim edilir. Bəzi millətlərə görə, bu dünyada çox manaya malik olan şəxs – məsələn, bir qəbilə rəisi, bir kahin – o biri dünyada da çox güclü və qüdrətli olur. Belə bir insan ölsə, axirətdə də təsirli olacaq manasından istifadə etmək məqsədiylə ruhuna böyük həcmdə qurban və təbərrüklər verilir. Ümumiyyətlə, bu növ qurbanlar təkcə ailəyə mənsub ölülər üçün hazırlanır.
Bir zulu babası haqqında bu sözləri deyirdi: “O, öldükdən sonra bizə qarşı diri kimi davranacaq. Bizdən başqa insanlara niyə baxsın? Yalnız bizə baxacaqdır”. Başqa bir zənci də “Ata öləndən sonra da zənci üçün qiymətli bir xəzinədir” deyirdi.
Əcdad ruhlarından məhz ailənin inkişaf edib çoxalması və gənclərin nikahı üçün bərəkət tələb olunur. Hindistanda ölülərə verilən qurbanlarda belə dua edilir: “Mənə güclü oğullar verin, əcdadım, mənə güclü oğullar verin, babalarım, mənə güclü oğullar verin, atalarım”.
Ailənin möhkəm qalıb ruhlara gələcəkdə dua edə bilməsi üçün buğdanı böyütməsi də əcdadlardan istənilir.
Bu dünyadan ayrılan ruh harada yaşayır? Bu məsələyə dinlər qədər çoxlu cavablar var. Ən mühüm təsəvvürlərə görə, (ruh) iqamətgahı ya hava və küləkdə, daş və ya bitkilərdə, yaxud yer altında, dənizin kənarında və ya göylərdə olan bir ölü ölkəsindədir. Bəzən bu ölü ölkəsində müxtəlif təqəbələr olduğu deyilir. Bu halda, çox mannaya sahib olan kral və kahinlər axirətdə də ən gözəl yerlərə gedəcəklər; avamlar isə, ya daha aşağı və alçaq bir yerə gedəcək, yaxud dünyada öldükdən sonra axirətə getmədən dərhal yox olacaqlar. Bəzən də, ölü ruhlarının axirətdə bir müddət yaşadıqdan sonra ikinci dəfə qəti şəkildə öləcəklərinə inanılır.
Bəhs edilən bu iki təsəvvürün, yəni bir tərəfdən maddələrin xüsusi bir güc ehtiva etməsinin, o biri tərəfdən ruhlara inancın birləşməsi Animatizm deyilən bir dinin əsasıdır. Bu söz bütün təbiətin canlı olaraq qəbul edildiyini ifadə edir. Bir tərəfdən, div, pəri və sairə təbiətə bağlı olan ruhlar – ildırım nəhəngləri, su pəriləri və buna bənzər məxluqlar – digər tərəfdən də canlı sayılan maddə və şeylər bu geniş məkanda yerləşir.
Çeremis kəndli, əski və köhnəlmiş ayaqqabılarını bir ağacdan asıb onlara xitabən minnətdarlığını ifadə edir və bu vəfalı xidmətçilərinə yaxşı rahatlıq istəyir. Bu, ibtidai canlandırmanın çox gözəl bir nümunəsidir. Daha bir-iki misal: Afrika qadın zəncilərindən olan Ksova, keçdiyi çaya “çay, məni yemə” deyərək yalvarır; Ainu, buğda ilahəsinə bərəkətli məhsul verdiyi üçün təşəkkür edir.
Zaman keçdikcə insan, bu kimi başlanğıclardan irəli gələn xüsusi tanrıları təsəvvür etməyə başlamışdır. Bu keçid qədim Misir dinində gözə çarpır: orada, tanrıların böyük bir qismi, təsvirlərdə heyvan başları ilə göstərilmiş, mərasimdə müqəddəs heyvanlar şəklində təmsil edilmişdir. Çünki ibtidai insan, qorxa-qorxa, ürkə-ürkə hörmətini fil, arslan, ilan, öküz kimi qüvvətli və ya əsrarəngiz heyvanlara təqdim etmişdir.
Həm ibtidai, həm də ali dinlərdə təbiət ruh və cinləri ilə yanaşı fəaliyyət tanrıları da var, məsələn, insana narahatlıq verən xəstəlik nəhəngləri. İnsan onları ya ovsun duaları, üfürmə və bu növ sehrlərlə qovmağa, yaxud da qurban və nəzirlərlə sakitləşdirməyə çalışır. İnsan oğlunun işlərini də xüsusi tanrılar hökm altında saxlayırlar: bu kimi tanrıların dünyanın demək olar, hər yerində yayılmış tayfası müharibə tanrılarıdır. Bundan əlavə məsələn, Eve zəncilərində br bazar tanrısı, qırmızıdərililərin bir tayfasında zənginlik bəxş edən mal tanrısı var. Bu fəaliyyət və ya ixtisaslaşmış tanrılar məhz qədim Yunan, Roma və Baltik dinlərində böyük rol oynamışdır. O zamankı insan, demək olar hər işində, hər vəziyyətində, hara getsə, harada qalsa, başqa bir tanrıya yalvarmışdır. Qədim yunanlar məsələn, qadınlar bayramında Kallogeneiaya, yəni “gözəl doğum verən” adlı bir ilahəyə sitayiş etmiş, həddi-buluğ çağında yetişkinlik verən Tballa və Auksesiyaya müraciət etmişdirlər.
Dinlərin çoxunda yer tanrıları mövcuddur. Bunlara, xüsusi bir yerə bağlı olduqları üçün yalnız bu xüsusi yerdə sitayiş edilir. Öz ölkə və ya şəhəri üçün məsuliyyət daşıyan bu yer tanrıları bu məntəqə və burada yaşayanlardan başqasını himayə edə bilməzlər…
Digər bir dəyişiklik ayrı-ayrı tanrıların birləşməsidir: Ayrı-ayrı təbiət fenomenlərini canlandıran tanrılar, tək böyük təbiət tanrısını formasına girir və ya Uca Tanrının funksiyaları sayılır. Əsasən hər şimşək bir tanrıdır, sonra insan bütün bu fenomenləri əmələ gətirən bir şimşək tanrısı məfhumuna gəlib çıxmış, daha sonra da şimşək saçmaq Uca Tanrının bir funksiyası hesab edilmişdir.
Müxtəlif millətlərin bir-birinə qarışması sayəsində bu millətlərin tanrılarının da birləşməsi mümkündür. Bu kimi hadisələr tanrılar arasında müharibə və ya nikahlar və qohumluq münasibətləri haqqındakı əsatirlərdə danışılır. Belə bir birləşməyə baxmayaraq, ibtidai din və ali dinlərdə yaşamağa davam edən xalq dini, hər bir dərddə insana daha yaxın olan xüsusi bir tanrıya müraciət etməyi üstün tutur. Katolik kilsəsində bu xüsusiyyətdə keçmiş fəaliyyət tanrılarının rolunu oynayan müqəddəslərin də belə bir ixtisası var; Müqəddəs Blasiusa boğaz ağrılarından, Müqəddəs Robusa vəbadan xilas etsin deyə dua edilir.
Bəhs edilən bu prinsiplərlə yanaşı, alimlər son onilliklərdə ibtidai dinlərin dördüncü mühüm bir təşəkkülü barədə tədqiqatlar aparmışdır. Bu təşəkkül Allah və ya Əsli Fail yaxud Yaradıcıya inancdır. Xüsusən katolik keşiş W.Şmidt, illərlə bu kimi Uca Tanrı məhfumunun demək olar, bütün ibtidai millətlərdə mövcud olduğunu isbat etməklə məşğul olub, digər din alimlərinin şiddətli etirazlarına baxmayaraq yoldaşları ilə bərabər, keçən ilki vəfatına qədər bu sahədə çalışmışdır. Bu növ tanrılara bir çox dinlərdə rast gəlirik, amma insanın ilk və ən ibtidai Tanrı məhfumunun bu surətdə təşəkkül edib-etmədiyi bəlli deyil, şübhəlidir. Bu Uca Tanrılar, bəhs edilən ruhlar və nəhənglərdən daha uzaq, daha sakitdir: onların ən mühüm əsəri bu dünyanı yaratmasıdır. Onlar ilk dəfə insanlara qanun verib, əxlaq və tərbiyəni himayə edirlər. Bəzi dinlərə görə, bu Yaradıcı “deus otiosus” yəni tənbəl tanrı sifəti ilə dünyadan çəkilmişdir…
Bu dinin ən gözəl nümunəsi qədim türklərin müxtəlif alimlər tərəfindən orta əsrlərdə izah edilmiş dinidir. Allah məhfumu onsuz da həm göyün özünü, həm də insana nizam və əxlaq öyrədən səmavi prinsipi ifadə edir. Orta əsr müdriklərinin məlumatlarına görə, bu Tenqri bütün dünyanı yaratmış, indi də məxluqatına ya səadət ya da cəza verir. Başqa bir rəvayətətə görə, hərəkət etmədən yaratdığı bu dünyaya baxır. Çin dinində də görəcəyimiz kimi, göyün həm şəxsi, həm də qeyri- şəxsi bir tərəfi var.
Əksərən “ata” deyilən bu tanrıya – bəzən ilk məhsuldan təqdim olunan bir hədiyyə istisna olmaqla – demək olar, hansısa hədiyyə edilməz. Ona məxsus ayin və mərasim yoxdur; çünki əsasən yaxşı olduğu üçün ona pis ruhlar və təhlükəli nəhənglər kimi qurbanlarla təskinlik verməyə lüzum yoxdur. İnsan bu Tanrıya demək olar, heç yalvarmaz və dua etməz. Bu səbəbdən, yaradıcının ibtidai dinlərin çoxunda özündən daha fəal ruhların yanında əhəmiyyətini itirməsi heyrətlənəsi bir şey deyildir.
Bu ibtidai monoteizm məfhumu, P. W. Şmidt və tərəfdarları tərəfindən, ilahiyyatçı dünyagörüşü ilə müdafiə edilir. İbtidai millətlərdə yaradılışdan qalan bir təbii yaxşılıq, Allahı tanıyıb-sevmək üçün bir qüdrət qalmışdır ki, sonrakı inkişaf ərzində getdikcə itmişdir. Onun fikirləri, bundan əvvəl hakim olan inkişaf doktrinalarına qarşı bir reaksiya olmalıdır. Çünki bundan əvvəl dinin köklərinin nə olduğuna dair gördüyümüz fikirlər, monoteizmin əsrlər boyu mana və ruhlara inancdan, politeizmdən inkişaf etdiyini demişdir. Bu müxtəlif cərəyanların hansının doğru olduğunu bilmirik və yəqin ki, daha sonra da bilməyəcəyik. Bildiyimiz yeganə həqiqət, bu müxtəlif dini hadisə və təsəvvürlərin insanüstü bir qüdrətə qarşı duyulan qorxudan meydana gəlməsidir.