Türkiyənin ixtilaflarını açıb göstərən “Netflix” serialı
Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 18 illik hakimiyyəti altındakı Yeni Türkiyənin güzgüsü, yoxsa klişelərdən ibarət populist “dizi”? “Netflix”də yayımlanan yeni türk serialı Türkiyənin yaralarına məlhəm olmağa çalışsa da, başqa bir ixtilafa səbəb olub: bəziləri serialı nikbinliyə səsləyən şedevr adlandırır, başqaları isə onu liberal intelligensiyanın özünə nifrətinin nişanəsi kimi görüb zibil qutusuna atır.
Berkun Oyanın ssenarisini yazdığı və rejissorluğunu etdiyi “Bir başqadır” serialı ekranlara noyabrın ortasında çıxıb, elə həmin vaxtdan da Türkiyənin populyar kültür yazarlarının köşələrində və “Tvitter” aləmində qızğın müzakirə obyektinə çevrilib. Hələlik “Sən “Bir başqadır”dakı hansı obrazsan?” – İslamofob Pəri, Yoldan çıxaran Sinan, yoxsa Lezbiyan Hayrunnisa?” kimi onlayn testlər çıxmayıb, amma ola bilsin, yoldadırlar, tezliklə çıxacaqlar. “Netflix” dairələri belə serialın qazandığı uğurdan təəccübləndiklərini deyiblər, serial Türkiyə daxil olmaqla, 18 ölkədə hit olub. Səkkiz seriadan ibarət ekran işi çox sayda obrazın bir-biriylə əlaqəli hekayələrindən bəhs edir, hər obraz Türkiyədə hamıya əyan olan bir stereotipi əks etdirir.
Əsəbi psixiatr bir tərəfdən hicablı pasiyentinin islami mərasimlərindən qəzəblənir, “hara baxsan bu hicablıları görürsən, hakimiyyəti belə ələ keçiriblər” deyib ah-vay edir, o biri tərəfdən isə perulu şamanın ayinlərində rahatlıq tapdığını iddia edir. İmamım lezbiyan qızı həlim xasiyyətli atasına daha hicab taxmaq istəmədiyini necə deyəcəyini bilmir. Əsgərdən gecə klubu mühafizəçisinə çevrilən adam təcavüz qurbanı olan arvadına gah təsəlli verir, gah da dişinin dibindən çıxanı deyir. Həyatda məqsədi, məramı olmayan şorgöz fikirləşir ki, ondan yoxdur, istənilən qadını yoldan çıxara bilər, amma bir gün fəth elədiklərindən birinin onunla necə məzələndiyini eşidir. Başqa bir psixiatr ölkənin cənub şərqindəki Kürd bölgəsindən qalma travmalı uşaqlığını özüylə daşıyır, başı bağlı bacısına hücum edərək, “sən anamız hamilə olanda, qarnını təpikləyənlərin ayağının altını öpürsən” deyir.
Bu, yerli və beynəlxalq faciələr, baş tutmayan sevdalar və inamsızlıq torunun ortasında isə baş qəhrəman Məryəm – Oyku Karayel rolunu möhtəşəm oynayıb – özünün şəhərdən kənardakı mühafizəkar evi və göydələndəki ultramodern işi arasında var-gəl edir, o, həm şuluq müdirinə heyranlıq duyur, həm də Yunq pərəstişkarı olan imamın onun üçün əldən ayaqdan getməsindən həzz alır, Məryəm həm təvəzökardır, həm də dilli dilavər.
Serial ilk dəfə noyabrın 12-də yayımlananda, türklərin və türk serialına baxanların ilk reaksiyası tərif olmuşdu. “Bu serial Türkiyədə hər kəsin bir-birinə necə yadlaşdığını görməyə imkan verir… Yadlaşma hamıda aqressiya yaradır”, – Vaşinqton İnstitutunun baş elmi işçisi, tarixçi və yazar Soner Çağaptay belə bir “tvit” atıb. “Miliyet” qəzetinin kino tənqidçisi Sina Koloğlunun sözlərinə görə, insanlar çoxdandır belə bir serialı dörd gözlə gözləyirdilər: “Bütün ailə bu filmə bir yerdə baxdı. Etniklər, başı bağlılar, sekulyarlar, mühafizəkarlar, geylər, transseksuallar –hamı bu serialdadır”.
Serialın tənqidçiləri isə onu klişeyə meyilliliyinə və arxetipik qəhrəmanlarına görə bəyənmirlər. Tənqidçilərin fikrincə, Oya ölkənin kamil panoramasını verməkdənsə, sekulyar-mühafizəkar ixtilaf, Kürd məsələsi kimi Türkiyənin nə problemi varsa, göstərməyə çalışıb.
“Habertürk” qəzetinin köşə yazarı Oray Eğin serialı romantikasına, mühafizəkarlara “Oriyentalist baxışına”, sekulyar elitanı isə karikaturalaşdırmasına görə yıxıb sürüyüb.
“Sekulyar elitanı villada yaşayıb Halk TV-yə baxan və “iPad”-da Yılmaz Özdil oxuyan insanlar kimi təqdim etmək, Türkiyə inteligensiyasının tipik özünənifrətinin nişanəsidir, – Eğin köşəsində yazıb: “[ultrasekulyar] Halk Tv ilə [ultramühafizəkar] Yeni Akit arasında böyük bir boz zona var, amma “Bir başqadır” bunu görməkdə çətinlik çəkir, çünki başı özünə çox qarışıb”.
Təsadüfi deyil ki, Eğinin adlarını çəkdiyi hər iki media orqanı serialı sərt tənqid edib. Halk TV-nin aparıcısı Gürkan Hacir başıbağlı türkləri yadplanetli kimi göstərənlərin portretini cızmaq üçün onun adından və Yılmaz Özdilin adından istifadənin ucuzluq olduğunu deyib. (Söhbət “artıq bütün seriallarda başıbağlılar var” deyib gileylənən və kanalı Halk TV-yə dəyişən cütlüyün səhnəsindən gedir).
“Netflix”ə düşmən gözüylə baxan mühafizəkar “Akit” qəzeti də serialı yamanlayıb, xüsusilə şorgöz Sinanın Məryəmin hicabını qoxlayaraq masturbasiya etməsi kimi səhnələrə görə. “Bu serial əxlaqsızlıqla, müqəddəs dəyərlərə hücumlarla doludur”, – noyabrın 16-da çıxan məqalədə yazılıb. Serial barədə müzakirələrin mərkəzində baş örtüyü ilə bağlı qızğın emosiyalar dayanır. Bir çox tənqidçilər başqa vaxt razılaşmayacaqları halda, indi razılaşırlar ki, “başıbağlı qadınların qurban göstərilməsi” tendensiyası AKP-nin 18 illik hakimiyyəti dövründə artıq əhəmiyyətini itirib.
Millətçi yazar və liberal Eğinin fəlsəfi anti-tezisləri iddia edir ki, təkcə İslamçı siyasətçilər və dəymədüşər liberallar bir vaxtlar “başıbağlı qadınların qurban edilməsi”nə inanırdılar. Özünün “Veryansın TV” saytında serialı yıxıb sürüyən Gençin sözlərinə görə, böyük şəhərlərin ucqarlarında yaşayanlar, bura hicablılar da daxildir, artıq çoxdandır ki, yeni zənginlərin sırasına qoşulublar – onların bəziləri virtual məkanlarda yaşayırlar. “Bu klişelər artıq mövcud deyil. İslamçılar belə artıq “mühafizəkarlar zəngin sekulyarlara qarşı” klişesinə inanmırlar. İslamçı yazarlar yeni hedonist qruplara qarşı, onların Süslüman [Müsəlman kəlməsiylə söz oyunu – “süslü”, bər-bəzəkli mənasında] adını verdikləri qızlarına qarşı minlərlə məqalə yazıblar ”, – Genç yazıb və Oyanı hökumətə yaltaqlıq etməkdə ittiham edib.
Kommunikasiya, media və gender araşdırmaları professoru Sevilay Cenk isə “Al-Monitora” açıqlamasında deyib ki, “Serialın bəzi hissələri Türkiyənin hazırkı mənzərəsini əks etdirir, bəziləri isə yox”.
“Türkiyədə qadınlarn 58%-nin hicab taxdığını nəzərə alanda, dövlət xəstəxanasındakı psixiatrın hicablı pasiyentdən qıcıqlanması sadəcə olaraq inandırıcı deyil. Amma sekulyarlar və mühafizəkarlar arasındakı ixtilafın simvolu kimi hicab ətrafındakı qütbləşmə hələ də keçərli və realdır”, – Celenk qeyd edib. “Duvar”dakı köşə yazısında o, serialı “sosial mozaika” adlandırıb, amma onun parçaları “bir yerə səliqəylə düzməkdənsə”, necə gəldi ətrafa səpələməsinə irad tutub.
Jurnalist və mədəniyyət antropoloqu Ayşe Cavdarın dediyinə görə, serial qütbləşmənin köklərini təsvir edərkən uğursuzluğa uğrayıb. “Oya intellektual ssenarist və rejissordur, o, sekulyarlarla mühafizəkarlar arasındakı ixtilafın necə başladığını nəql etmək üçün keçmişin nostaljik təsvirlərindən və mahnılarından yararlanıb”, – Cavdar “Al-Monitor”a açıqlamasında deyib. Onun fikrincə, mühafizəkar orta təbəqə yüksəldikcə, iki qrup arasındakı fiziki məsafə azalıb, amma emosional və siyasi məsafə getdikcə genişlənib.
“Hekayənin cəmiyyətdə ixtilaflar yaradan bir çox məsələlərə toxunduğunu nəzərə alanda, auditoriyanın, xüsusilə eyni cəmiyyətin üzvü olan kəslərin öz dəyərlərini sorğulamağı, onları gördükləri ilə müqayisə etmələri və lazım gələrsə, mövqelərini dəyişdirmələri qaçılmazdır. Biz serialı da elə buna görə müzakirə edirik və bu, pis bir şey deyil”, – deyə Çelenk bildirib.
Bilgə.az
