“Yumşaq güc” nədir?

Küçəyə çıxın. İnsanların geyimlərinə baxın. Bu geyimlər əsasən hansı ölkələrə aid markalara aiddir? Sonra kinoteatra gedin. Ən çox hansı ölkənin filmləri izlənilir? Kinoteatrdan çıxıb bir kafeyə baş çəkin. Kafedə menyuda hansı yeməklər və içkilər var? İnsanların sürdüyü avtomobillərə diqqət edin. Hansı ölkənin markalarını daha çox görürsüz? Bəs sizin avtomobilinizin markası nədir? Avtomobilinizdə daha çox hansı dildə mahnıları dinləyirsiz? Evə gəldiyinizdə övladınız dil kursuna getmək istədiyini söyləyər. Hansı dili öyrənmək istəyir övladınız? Dostunuz, tanışınız, qonşunuz “yaşıl kart” almaq üçün hansı ölkədən cavab gözləyir?

Məhz, “yumşaq güc” budur. Yəni əgər bir dövlət öz gücünü başqalarının gözündə doğru və haqlı göstərə bilirsə, istəklərinə qarşı daha az müqavimətlə üzləşir və əgər ölkənin mədəniyyəti və ideologiyası daha cazibədar olarsa, öz istəklərini qəbul etdirərkən qarşı tərəf daha çox istəkli olur. Bütün bunları ümumiləşdirərək, “yumşaq güc” terminini aşağıdakı müddəalarla təqdim etmək mümkündür:

• Ölkənin rəqəmsal bazası və rəqəmsal diplomatiyadakı bacarıqları;
• Millətin mədəni dəyərlərinin cazibədarlığı;
• Ölkənin iqtisadi modelinin cazibədarlığı, işçi və işəgötürənlərin dostu olması və yenilikçiliyi;
• Ölkədəki insan sərmayəsinin səviyyəsi, tələbələrə burs dəstəyi və xaricdə təhsil almaq istəyən tələbələr üçün cazibədar olması;
• Ölkənin diplomatik şəbəkəsinin gücü və qlobal inkişafa qatqısı;
• Azadlıq, insan haqları və demokratiyaya bağlılıq və siyasi qurumların keyfiyyəti.

Əsrin 1/4-də beynəlxalq münasibətlər sistemində Nayın proqnozları geniş şəkildə gerçəkləşib. ABŞ “soyuq müharibə”nin qazanan tərəfi olduqdan sonra, liberalizm başda olmaqla amerikan dəyərlərinin dünya çapında misilsiz təsirləri olmuşdur.

1980-2010-cu illər arasındakı on illiklər ərzində liberal demokratiya ilə idarə edilən ölkələrin sayı 100-dən 150-yə yüksəlmişdir.  “Wall Street Journal” və “Heritage” tərəfindən yayınlanan sıralamaya görə azad bazar iqtisadiyyatlarının sayı 40-dan 100-ə qalxmışdır. Nayın “yumşaq güc” olaraq adlandırdığı ünsür, bu dönüşümü təmin edən ünsürdür.

ABŞ-ın bəlkə də ən çox “yumşaq güc” tətbiq etdiyi ölkə keçmiş SSRİ olub. Hərbi güc vasitəsilə edə bilmədiyi bir çox şeyi “yumşaq güc” vasitəsilə edə bilib. Bu baxımdan ABŞ-ın ən əsas “silah”ı “Coca Cola”, “Hollywood” və “Mc Donalds” olub.

1980-cı il Moskva Olimpiadasına ABŞ da dəvət edilmişdi. Bu, “soyuq müharibə” dönəmində amerikanların bəlkə də sovetlərə ilk gəlişi idi. Lakin olimpiada zamanı amerikan idmançıların Sovet yeməklərini yeyə bilməyəcəyi və bunun üçün “hamburger”, “sendviç” kimi fest-fudların hazırlanmasına icazə verilməsi üçün xahiş edildi. Beləliklə, Moskvada səyyar da olsa, ilk “Mc Donalds” kafeləri açıldı. Burada yemək yemək üçün yaranan insan izdihamını isə sözlə təsəvvür etmək çətin idi.

Bir başqa nümunə kimi, Xruşşovun dövründə “Pepsi Cola”nın SSRİ-yə gəlişini, hətta Xruşşovun pepsi içdiyi yerdə fotosunun çəkildiyini və bütün dünyanın media orqanlarına servis edildiyini göstərə bilərik.

Bu gün “yumşaq güc”dən dünyanın bir çox ölkələri, xüsusilə də, inkişaf etmiş ölkələr məharətlə istifadə edir. Bunu zatən yuxarıda qeyd etmişdik. Geydiyimiz geyimlər, yediyimiz, içdiyimiz qidalar, baxdığımız filmlər, sürdüyümüz avtomobillər, dinlədiyimiz mahnılar hansı ölkələrə aiddirsə, demək o ölkələrin “yumşaq gücü” üzərimizdədir.

Son illərdə Çinin artan qlobal iqtisadi təsiri, “yumşaq güc” olaraq bir çox ölkələrdə, eləcə də, Azərbaycanda açıq-aşkar hiss olunmaqdadır. Bazarda sürətlə yayılan Çin məhsulları (elektotexnika avadanlıqları, avtomobillər və s.) buna əyani sübutdur. Bir adi misal daha, bu gün pandalar Çinin “yumşaq güc”üdür. Dünya ölkələrinin zooparklarında olan pandaların hamısı Çinə məxsusdur. Qısası, Çin icazə verməsə, heç bir ölkədə panda ola bilməz.

 

Hindistandan danışırqsa hind filmlərini, İrandan danışırıqsa İran filmlərini, musiqisini, həmçinin məzhəb “ixracı”nı misal göstərə bilərik.

Qardaş Türkiyə də “yumşaq güc”dən məharətlə istifadə edən ölkələrdəndir. Burada sözsüz ki, ilk növbədə, türk filmləri və seriallarını, musiqisini, geyim markalarını göstərmək olar. Bir də xüsusilə, Afrika qitəsində türk dilinin təbliği məqsədilə görülən işləri də qeyd etmək yerinə düşərdi. Bu aspektdən Beynəlxalq Türk dili olimpiadalarını vurğulamaq lazımdır. Türk seriallarından danışdıq, bu yerdə “Kurtlar Vadisi”nin adını çəkməmək olmaz. Ekranlara gəldiyi gündən həm Türkiyədə, həm də digər ölkələrdə – İraqdan, Suriyadan tutmuş, Qafqaza, Orta Asiya və Əfqanıstanadək – izlənən və sevilən bir seriala çevrilən “Kurtlar Vadisi”, Türkiyənin siyasətini incəliklə çatdırmağı və təbliğ etməyi bacara bilib. Bir çox uşaqlar və gənclər üçün Polat Alemdar obrazı kumirə çevrilib.

Bəs Azərbaycan “yumşaq güc”dən istifadə edə bilirmi? Bu barədə danışmazdan əvvəl yuxarıda qeyd etdiyimiz nüansları bir daha diqqətdə saxlamaq lazımdır deyə düşünürəm. “Yumşaq güc”dən əsasən inkişaf etmiş ölkələr istifadə edir. Çünki onların “qlobal süfrə”yə qoya biləcəkləri daha çox məhsul vardır. Azərbaycan və bu kimi ölkələr isə əsasən “yumşaq güc”ün tətbiq edildiyi ölkələrdir. Məsələn, bu gün Azərbaycan bazarında Çin malları sürətlə yayılırsa, Azərbaycan tələbələri xüsusilə, ABŞ və Avropa ölkələrinin təhsil müəssisələrində oxumağa can atırsa və ya o ölkələrdə yaşamaq istəyirsə, ölkədə rusdilli təhsil müəssisələri və ya təhsil müəssisələrində rus bölmələri çoxdursa, ölkə ərazisində rus, İran və türk TV kanalları yayımlanırsa, uşaqlarımız Türkiyənin TV kanallarında yayımlanan cizgi filmlərinə və s. baxaraq danışıqlarını ona uyğunlaşdırırsa, demək ki, adı çəkilən ölkələrin “yumşaq gücü” üzərimizdə daha güclüdür.

Lakin düşünürəm ki, bizim də “yumşaq güc” olaraq istifadə edə biləcəyimiz alətlər yox deyil. Məsələn, müxtəlif ölkələrdə keçirilən mədəniyyət gecələri, “Xarı bülbül” beynəlxalq musiqi festivalı, Beynəlxalq Muğam Festivalı kimi mədəni tədbirlər, bir çox ölkələrdə azərbaycanlı görkəmli şəxslərin heykəl və büstlərinin açılışı, adlarının küçə və prospektlərə verilməsi, bir sıra ölkələrdə ASAN xidmət modelinin tətbiqi üçün işlərin görülməsi, ölkəmizdə bir sıra beynəlxalq tədbirlərin təşkili bu alətlər siyahısındadır. Xüsusilə, 44 günlük Vətən Müharibəsindən sonra qələbə çalmış bir dövlət kimi beynəlxalq və regional siyasətdə daha aktiv iştirak edən Azərbaycan, “Orta Dəhliz” layihəsi reallaşdırıldıqdan sonra bu gücdən daha geniş istifadə etməyi bacaracaq. Bu baxımdan region ölkələri bu gücü tətbiq etmək üçün daha münbitdir. Bu baxımdan deyə bilərik ki, bir çox illərdir ki, Gürcüstanda bu gücdən istifadə edə bilirik. Növbə Ermənistandadır…