XIX əsrin əvvəllərində azad masonluq ABŞ-da həm sosial, həm də siyasi baxımdan əhəmiyyətli bir güc mərkəzi kimi formalaşmışdı. Masonluq, bir çox hallarda cəmiyyətin elitasını — hüquqşünasları, siyasətçiləri, biznesmenləri və ruhani liderləri öz ətrafında birləşdirən, geniş əlaqə şəbəkəsinə malik qapalı bir qardaşlıq təşkilatı idi. Lakin təşkilatın daxilindəki rituallar, sirlər və andlarla əhatə olunmuş strukturu, onu xaricdən müşahidə edənlər üçün həm sirli, həm də təhlükəli göstərirdi. 1820-ci illərin sonlarında bu qorxular konkret bir hadisə – Uilyam Morqanın müəmmalı şəkildə yoxa çıxması hadisəsi ətrafında təmərküzləşdi.
Uilyam Morqan kim idi və nəyi açıqlamaq istəyirdi?
Uilyam Morqan 1774-cü ildə Massaçusets ştatında anadan olub. O, peşəkar olaraq daş ustası və dülgər kimi çalışmış, həmçinin Britaniya ilə ABŞ arasında baş vermiş 1812-ci il müharibəsində iştirak etmişdi. Uilyam 1819-cu ildə on altı yaşlı bir qızla evlənir və iki il sonra içki istehsalı ilə əlaqədar Kanadaya köçür. Günlərin birində onun içki emalatxanası baş vermiş yanğın zamanı kül olandan sonra yoxsullaşır və məcburən geriyə dönməli olur. Bir müddət Nyu York ştatının Roçester, daha sonra isə Batavia şəhərində məskunlaşır. Morqan həyatının son illərini Nyu York ştatının Batavia şəhərində keçirir. Onun masonluğa olan marağı və ya üzvlüyü haqqında dəqiq məlumatlar olmasa da, bəzi tarixçilər onun heç vaxt rəsmi mason lojasının üzvü olmadığını, sadəcə müəyyən mərasimlərdə iştirak etdiyini iddia edirlər. Bəzi araşdırmaçılar isə Morqanın bir neçə lojaya üzvlüklə bağlı müraciət etdiyini, hətta bir və ya bir neçə lojanın üzvü olduğunu, lakin masonik pillələrdə uğurla addımlaya bilmədiyi üçün loja ilə münasibətlərinin korlandığını və bu səbəbdən masonlara qarşı acıqlı olduğunu qeyd edirlər. Buna görə də o, masonik sirləri ifşa edəcək bir kitab yazacağını bəyan edir. 1826-cı ildə Morqan, azad masonluğun sirli mərasimlərini və iç dünyasını ifşa edən bir kitab üzərində işləməyə başlayır. O, yazdığı kitabda azad masonluğun ritualları, andları və mərasimlərini təfərrüatı ilə izah etmək niyyətindəydi. Bu kitabın adı belə idi:
“Illustrations of Masonry, by One of the Fraternity Who Has Devoted Thirty Years to the Subject”
Morqan, bu əsəri Bataviada yerləşən yerli naşir David Miller ilə birlikdə dərc etməyi planlaşdırır. Deyilənə görə, kitabın çap edilməsi üçün Miller ondan o zamankı pulla beş yüz min dollar tələb etmişdi. Hətta belə bir iddia da vardı ki, Miller özü də mason idi, lakin ilk dərəcədən yuxarı qalxması əngəllənmişdi və bu səbəbdən onda da masonlara qarşı bir kin-küdurət formalaşmışdı.
Kitabın dərc olunması mason çevrələrində güclü narahatlıq yaradır, çünki bu, onların gizliliyini və nüfuzunu ciddi şəkildə təhdid edə bilərdi. Belə bir söylənti vardı ki, hətta bir neçə mason nəşriyyata gələrək Morqanın Millerə verdiyi materialları almaq istəmiş, lakin Miller tərəfindən qovulmuşdular. Bundan sonra Miller onlardan, guya nəşriyyatı yandırmaq iddiası ilə məhkəməyə şikayət etmiş, lakin yetərli sübut olmadığına görə bu şikayət təmin edilməmişdi. Bundan sonra nəşriyyatda yanğın baş vermiş, amma ciddi zərər qeydə alınmamışdı. Belə bir fikir dolaşırdı ki, bu yanğını reklam olsun deyə guya Miller özü törədib. Bu hadisəyə görə 3 mason yüngül cəza aldı.
11 sentyabr 1826-cı ildə Morqan kiçik hüquqi ittihamlarla (kitab oğurluğu və borc məsələləri) qısa müddətə Batavia həbsxanasına salınır. Bir gün Lafon Louson adında bir şəxs həbsxanaya gələrək Morqanın borcunu ödəyir. Bu şəxs, şahidlərin dediyinə görə, Morqanı avtomobilə mindirərək naməlum istiqamətə, bəzi iddialara görə Fort Niaqara yaxınlığına aparır. Kimilərinə görə isə, Morqan Lafon Louson tərəfindən yox, bir qrup şəxs tərəfindən qaçırılıb. Morqan son dəfə orada — Ontario gölünün sahilində görülmüşdü.
Fort-Niaqarada bir deponun gözətçisi olan Edvard Giddin adlı bir şahidin ifadəsinə görə, mason olduqlarını ehtimal etdiyi bir qrup şəxs əl-qolu və ağzı bağlı bir nəfəri depoya gətirmişdi. Giddin, bu adamın Morqan olduğunu iddia edirdi və ona andını pozan bir masonun hansı cəzaya layiq görüləcəyini xatırlatdıqlarını eşitmişdi. Giddinin sözlərinə görə, Morqan öldürülərək, cəsədi Ontario gölünə atılacaqmış. Ancaq sonradan onun masonik qaydalara görə ittiham olunması qərara alınmışdı. Bir gecə əl-qolu bağlı anbarda saxlanılan Morqan, gecə vaxtı qurtulmaq istəmiş və səs-küy salmışdı. Hətta yaxınlıqdan keçən bir zənci qadın bu səsləri eşitmiş və Giddinə xəbər vermişdi. Giddin isə qadının qulağına səslər gəldiyini demiş və onu oradan uzaqlaşdırmışdı. Ertəsi gün şəxsi işləri ilə bağlı depodan ayrılan Giddin, geri döndüyündə nə Morqanı, nə də onu tutan şəxsləri görmədiyini qeyd etmişdi. Lakin nə hikmətdirsə, nə Giddinin ifadəsində yer alan zənci qadın tapılmış, nə də depoda aparılan araşdırmalar bir nəticə vermişdi.
Hadisədən təxminən bir ay sonra uzaq bir ərazidə demək olar ki, çürümüş bir cəsəd aşkar olunur. Morqanın dul arvadı bu cəsədin ərinə aid olmadığını qeyd etsə də, nədənsə sonradan ifadəsini dəyişdirir. Bununla yanaşı, bir başqa dul qadın Mrs. Monro da cəsədin öz ərinə aid olduğunu iddia edir. Aparılan araşdırmalardan sonra cəsəd Mrs. Monroya təhvil verilir.
Bu günə qədər aparılan 39 rəsmi istintaqa baxmayaraq, Morqan hadisəsi açılmamış qalmaqdadır. Bu hadisəyə görə dörd nəfər — mason lojasına mənsub olduğu deyilən Albert Soyer, Nikolas Çesebro, Edvard Soyer və Eli Bryus — adam oğurluğuna görə qısa müddətə məhkum edildilər, lakin qətl sübut olunmadı.
Morqanın itməsi, ABŞ ictimaiyyətində azad masonluğa qarşı dərin etimadsızlıq yaratdı. Qeyri-rəsmi şəkildə onun “mason sirlərini ifşa etdiyi üçün cəzalandırıldığı” fikri geniş yayıldı. Cəmiyyət bu hadisəni söz azadlığına və vətəndaş hüquqlarına qarşı təhdid kimi dəyərləndirdi.
Mətbuat, xüsusilə də Millerin sahibi olduğu qəzetlər, bu hadisəni gündəmdə saxladı və masonluğa qarşı etirazları təşkil etdi. Bataviadan başlayaraq digər şəhərlərə yayılan anti-mason mitinqləri, cəmiyyətin gizli təşkilatlara və elit qruplara qarşı hiddətini ifadə edirdi.
Bu proseslər masonlar arasında da birmənalı qarşılanmırdı. Hətta bir çox mason bu təşkilatla əlaqələrini kəsdiklərini elan edir, bir çox lojalar fəaliyyətini dayandırırdı. Məsələn, 1826-cı ildə Nyu York Böyük Lojasına bağlı loja sayı təxminən 500 idisə, bu say 1835-ci ilədək aşağıdakı formada azalmışdı:
1827-ci ildə 228 loja
1828-ci ildə 130 loja
1829-cu ildə 87 loja
1830-cu ildə 77 loja
1831-ci ildə 71 loja
1832-ci ildə 52 loja
1833-cü ildə 56 loja
1834-cü ildə 53 loja
1835-ci ildə 49 loja.
Bu lojalarda mason sayı 1825-ci ildə 20 min nəfər idisə, 1835-ci ildə bu rəqəm 3 min nəfərə düşmüşdü. Amma sonrakı illərdə həm lojaların, həm də bu lojalara üzvlərin sayında yenidən artım müşahidə edilməyə başlandı.
Anti-mason hərəkatının təşkili və siyasi gücə çevrilməsi
Morqan hadisəsi, ABŞ tarixində ilk böyük anti-sistem hərəkatına təkan verdi. 1827-ci ildən etibarən Anti-Masonik Hərəkat formal şəkildə siyasi təşkilatlanmaya başladı. Hərəkatın əsas şüarları bunlardı:
-
Gizli təşkilatların dövlətə nüfuzunun qarşısını almaq
-
Hüquq-mühafizə və ədliyyə orqanlarının mason təsirindən azad edilməsi
-
Dövlət və kilsə sahələrində şəffaflıq və etika tələblərinin gücləndirilməsi
1828-ci ildə hərəkat siyasi partiyaya çevrildi. Bu, ABŞ tarixində ilk üçüncü siyasi partiya olaraq qəbul edilir. 26 sentyabr 1831-ci ildə partiya öz prezidentliyə namizədini — keçmiş baş prokuror və Merilend təmsilçisi Uilyam Virti irəli sürdü. Wirt özü də keçmiş mason idi, lakin masonluğu tənqid edən platformada çıxış edirdi. Vitse-prezident postuna namizəd olaraq isə Pensilvaniyadan olan təmsilçi Amos Ellmeyker irəli sürülmüşdü.
Partiya, xüsusilə Nyu-York, Vermont, Pensilvaniya. Massaçusets, Konnektikut, Rod Aylend, Nyu Cersi və Ohayo ştatlarında ciddi uğurlar qazandı. Bir neçə ştatın qanunverici orqanında çoxluq təşkil etdilər. Hətta Vermont valisi Uilyam Palmer də bu partiya mənsubu idi. Fəqət prezidentlik yarışını yenə də Endryu Cekson qazandı. Anti-mason mövqeləri sonradan Whig Partiyasının formalaşmasına təsir etdi.
Partiyanın görkəmli nümayəndələrindən biri olan Turlou Uid (Thurlow Weed), 1828-ci ildə Roçesterdə “Anti-Masonic Enquirer” adlı bir qəzet çap etdirməyə başlayır. Daha sonra o, daha başqa yayın orqanlarını yaradır. 1832-ci ildə Nyu York ştatında 46, Pensilvaniyada 55 anti-mason qəzet yayınlanırdı.
Anti-mason hərəkatı 1840-cı illərə qədər öz aktivliyini qoruya bildi. Lakin bu hərəkatın əsas təsiri siyasi sistemdə “gizli güc mərkəzlərinə qarşı ictimai nəzarət” ideyasının möhkəmlənməsi oldu.
Uilyam Morqan olayı ABŞ demokratiyası üçün bir sınaq oldu. Bu hadisə bir tərəfdən söz azadlığının və şəffaf cəmiyyət ideyalarının müdafiəsini gücləndirdi, digər tərəfdən isə siyasi manipulyasiya və qorxu siyasətinin nümunəsi kimi dəyərləndirildi.
Bu hadisə həmçinin “konspiroloji siyasət”, yəni müəyyən qapalı təşkilatların cəmiyyətə nəzarət etməsi qorxusunun siyasi gücə çevrilməsi anlayışının ilk sistemli nümunəsi kimi tarixə keçdi.
*********************************************************
Murat Özgen Ayfer Masonluk Tarihinde Geçen Morgan Olayı ve Anti-Masonik Parti
Mason Dergisi Yıl:52 Sayı:126 Anti Masonik Girişimler Masonlar Ve Engizisyon Morgan Olayı Ve Anti Masonik Parti
