Tanınmış türk tarixçilərindən olan Akdes Nimet Kurat (tatar kökənli idi) bu haqda özünün “Türk-amerikan əlaqələrinə (1800-1959) müxtəsər baxış” adlı kitabında yazıb.

ABŞ-la ilk təmaslar

XVIII əsrin sonlarına yaxın ABŞ-ın Osmanlı imperiyasının Şimali Afrikadakı vilayətləri ilə ilk təmasları başladı. Burada ticari üstünlüklər əldə etmək üçün imperiya xəzinəsinə müəyyən məbləğdə haqq ödənməli idi.

İlk amerikan gəmisi 1797-ci ildə İzmirə gəldi. ABŞ-ın Londondakı səfiri  Rufus Kinq ilə Osmanlı səfiri Yusuf ağa Əfəndi arasında ilk təmaslar, iki ölkə arasında əlaqələrin ilkin cücərtiləri oldu. Bu təmasların sonucu olaraq, ABŞ-ın Lissabondakı səfiri Uilyam Smit 1797-ci ildə İstanbula səfir təyin olundu. Lakin onun İstanbula gələ bilməməsi iki ölkə arasında əlaqələrin güclənməsinə xidmət edə bilmədi. 1800-cü ildə “Corc Vaşinqton” gəmisi Əlcəzair sahillərinə illik vergini ödəmək üçün gəldi. Lakin Əlcəzair hakimi Mustafa Paşa onlardan tələb etdi ki, İstanbula gedib padşaha hədiyyələr verməlisiz. Gəmi kapitanı ilk əvvəl bununla razılaşmasa da, hakimin tələbi ilə padşah üçün hədiyyələr və Əlcəzairli nümayəndələri aparmağa məcbur qaldı. İstanbula çatan gəmi Yeddiqüllə sularında lövbər saldı və sülh və xoş əlaqələr rəmzi olaraq, quzu və gülləri padşaha təqdim edildi.

Bizim bayraqlarımız oxşardır

Deyilənə görə, 1800-cü ildə İstanbula amerikan gəmisinin yan alması zamanı sultan III Səlim gəmilərə baxıb deyib: “Bunların bayrağında olan ulduzlar amerikan və türk qanun-qaydalarının, inanc və idarəetməsi arasında oxşarlığı göstərir.” Amerikan gəmisi böyük marağa səbəb olmuşdu. Hətta kapitan-paşa Küçük Hüseyn paşa gəmi heyətini öz nəzarətinə almış və onlara İstanbulda hər cür şərait yaratmışdı. Xüsusilə gəminin hərbi nizam-intizamı heyət doğrurudu. Gəmi kapitanı Uilyam Beynbric ilə söhbətində Küçük Hüseyn paşa iki ölkə arasında əlaqələrin rəsmi surətdə qurulmasının vacibliyini vurğulasa da, amerikan nümayəndəsi səlahiyyətinin olmaması səbəbindən bundan imtina etmişdi. Amerikan gəmisi İstanbulda 52 gün qaldı və 1800-cü ilin dekabrında şəhəri tərk etdi. Bu səfər rəsmi şəkildə olmasa da, iki ölkə arasında ilk əlaqələrin yaradılması tarixi hesab olunur.

1802-ci ildə pensilvaniyalı Uilyam Stüart İzmirdə konsul olmaq arzusunu bildirdi, lakin iki ölkə arasında rəsmi münasibətlər qurulmadığına görə, Osmanlı hökuməti bu xahişi rədd etdi. 1811-ci ildə “Woodman and Offley” şirkətinin göndərdiyi pensilvaniyalı Devid Offli İzmirdə ilk ticarət evi yaratdı və ABŞ-ın konsulu təyin olundu. Amma yenə də Osmanlı hökuməti onu tanımadı. Bu, yalnız 1823-cü ildə baş tutdu.

1817-ci ildə amerikan hökuməti artıq rəsmi əlaqələrin yaradılmasına hazır olduqlarını bildirdilər, lakin bu dəfə də nəticə əldə olunmadı. 1820-ci ildə Nyu-York sakini, tacir Lüster Brediş İstanbula göndərildi. Bu zaman yunan üsyanı baş qladırsa da, amerikan tacir regionda ticarət imkanlarının mümkünlüyünü qeyd etdi.

İstanbulda ilk amerikan diplomat 
ABŞ-ın Aralıq dənizindəki donanmasının komandanı admiral Con Rocers Osmanlı hökuməti ilə danışıqlar üçün göndərildi. 27 mart 1825-ci ildə o, Bostondan yola düşdü. 6 gəmidən ibarət donanmada, hətta ABŞ prezidenti də vardı. 20 avqustda donanma İzmirə çatdı. Bu zaman şəhərdə dəhşətli yanğın baş verdi. Amerikan donanmasının yanğının söndürülməsində etdiyi böyük köməklik şəhər sakinləri arasında böyük sevinc və məmnuniyyətlə qarşılandı. Bu zaman türk donanmasının başı yunan üsyanını yatırmağa qarışmışdı. İki ölkə arasında hələ rəsmi əlaqələrin olmamasına baxmayaraq, amerikan donanması Menorka adasına istiqamət aldı. 1826-cı ildə ABŞ donanması yenidən İzmirə yan aldı. Daha sonra türk və amerikan gəmiləri Lesbos adasında görüşdülər. Bu zaman türk hərbçiləri amerikan gəmilərinin ingilis, fransız və rus gəmilərindən daha yaxşı, daha təchizatlı olduğunu gördülər və Osmanlı donanmasının ABŞ-ın köməkliyi ilə yenidən qurulması barədə fikirləşdilər.

1830-cu ildə İstanbula növbəti şəxs, Çarlz Rinda adlı tacir göndərildi. Uzun sürən danışıqlardan sonra 7 may 1830-cu ildə iki ölkə arasında “Ticarət və dostluq barədə” saziş imzalandı. Bu sazişin bir məxfi bəndi vardı: ABŞ Osmanlı dövləti üçün hərbi gəmilərin istehsalına köməklik göstərməli idi. Lakin bu bənd ABŞ senatı tərəfindən rədd olundu. 15 aprel 1831-ci ildə Devid Porter İstanbulda işlər müşaviri təyin olundu. Beləliklə, ABŞ və Osmanlı arasında rəsmi əlaqələrin əsası qoyuldu.

İlk amerikan diplomat – bizim keçmiş əsirimiz

ABŞ-ın İstanbuldakı ilk səfiri Devid Porter 1780-ci ildə Bostonda anadan olub. Amerikan donanmasında xidmət edib.1803-cü ildə Aralıq dənizində xidmət edən zaman Tripolidə əsir düşüb. Əsirlikdən azad olunduqdan sonra donanmada xidmətini davam etdirib, 1812-1815-ci illərdə ingilis-amerikan müharibəsində iştirak edib. 1830-cu ildə prezident Cekson onu Əlcəzairə konsul təyin edib, 11 avqust 1831-ci ildə isə İstanbulda işlər müşaviri təyin olunub. O, burada ölümünədək – 1843-cü ilədək diplomatik korpus funksiyasını yerinə yetirib.

ABŞ haqda ilk hesabat 

Tunis hakimi Hamudə paşa səfir Sidi Süleymanın müşayiəti ilə 1805-ci ildə ABŞ-a iki qardemarin ( dəniz kadet korpusunun yuxarı sinif tələbəsi) göndərdi. Onlardan biri Kayseridən, digəri isə Krit mənşəli idi. Nümayəndə heyəti ABŞ-da bir il qaldıqdan sonra vətənə qayıtdı. Burada ABŞ haqda ilk hesabat hazırlandı. Hesabatda Amerika, onun donanması, və gəmiqayırması haqda məlumatlar yer alırdı.

Amerika ilə bizi tanış edən kitab 
ABŞ haqqında ən böyük, ən əhatəli məlumatlar 1580-ci ildə qələmə alınmışdı. Müəllifi naməlum olan bu kitabın adı “Qərbi Hindistanın tarixi” adlanırdı. Burada Amerikanın kəşfi, Kolumb, Pisarro barədə məlumatlar yer alırdı. Bu əsər Fransisko Lopes de Qomara, Qonsalo Fernandes de Ovyedo-i-Valdes, Aqustin de Sarate və s. tarixşünasların əsərlərinin tərcüməsi nəticəsində ərsəyə gəlib. Kolumbun kəşflərindən bəhs edən bölmə “Yeni dünyanın və yeni regionun kəşfi” adlanırdı.

Erhan AFYONCU