Bəlkə də başlığı oxuyan andan etibarən çoxunuzun dodağı qaçacaq, bəlkə də çoxunuz təəccüblənəcəksiz və ya aranızda məni qınayan, hətta söyən belə olacaq…Lakin burada gülüş doğurası və ya qınanılası heç bir şey yoxdur. Bioloji varlıq olaraq, insan da bütün canlılar kimi qidalanır və qidanın həzmə getməyən hissəsini ifraz edir və bu məsələ heç də “ayıb” məsələ deyil.
İnsanın öz təbii ehtiyaclarını – kiçik və ya böyük, fərqi yoxdur – ödəməsi zəruridir, lakin nümayişkəranə surətdə olmamalıdır və deyildir də… Zatən, nümayişkəranə surətdə olsaydı, bizim heyvanlardan fərqimiz olmazdı, baxmayaraq ki, aramızda bunu edənlər də var…Demək, bunun üçün xüsusi ayrılmış yerlər olmalıdır. Bu yerlərə müxtəlif adlar verilib: “tualet”, “ayaqyolu”, “su yolu”, “klozet”, “labavo”, “WC” və sairə…
“Tualet” anlayışı nə zaman meydana çıxıb, mübahisəlidir. Bu söz 1540-cı ildə ilk dəfə fransız dilinin lüğətinə daxil olub və bərbərdə təraş olunan insanların çiyinlərinə örtülən parçaya verilən ad idi. Daha sonra üz və bədən baxımı üçün istifadə olunan dolablı kiçik masalar üçün işlədildi bu ad…Bir sonrakı dönəmdə isə, qadınların, xüsusilə önəmli məclislərə geydikləri və ətəyi enli olan donlara verildi “tualet” adı…”Tualet” sözü evin hər hansı bir hissəsini və ya otağını ifadə etmək üçün də işlədilib. Daha sonralar isə “tualet otağı” (rusca «уборная») teatrlarda aktyorların geyindiyi və qrimləndiyi otağa deyilirdi. Bundan başqa, tualet mənasında “sortir” sözündən də istifadə edirdilər. Xüsusən, Fransada və XVIII əsr Rusiyasında bu söz çox yayğın idi. Rusiyada inqilaba qədərki ədəbiyyatda “letirada” sözü də çox işlədilirdi ki, bu da latınca “latrin” (ictimai ayaq yolu) sözündən yaranıb.
İnsan yarandığı ilk gündən təbii ehtiyaclarını harda və necə ödəməyi haqda heç fikirləşməyib. Yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olan qədim insanlar üçün ehtiyaclarını ödəmək problem sayılmırdı, harda və necə istəyirdilər bu işi görürdülər. Çünki onlar tezliklə mənimsədikləri ərazini tərk etməli olurdular. Lakin insanlar oturaq həyata keçdikdən sonra bu məsələ aktuallaşmağa başladı. Hətta onlar öz təbii ehtiyaclarını yaşayış yerlərinə, habelə içməli su hövzələrinə yaxın yerlərdə ödəyərkən, çox ağır yoluxucu xəstəliklərin yayılmasına səbəb olurdu. Odur ki, getdikcə onlar yaşayış yerlərindən bir qədər aralıda, bunun üçün qazılmış xüsusi quyularda bu işi görməyə başladılar. Bəzi yerlərdə isə (xüsusən, bəzi Asiya xalqları) nəcislərdən gübrə kimi istifadə edirdilər.
İlk ayaqyolular isə Qədim Mesopotamiyada, Misirdə, Romada, Hindistanda meydana gəlib.
E.ə. 5000-ci ildə Biblos şəhərində (indiki Beyrutun şimalı) evdə artıq suların atılması üçün kanallar mövcud olub, lakin memari cəhətdən bunları ayaqyolu ilə eyniləşdirmək məsələsində alimlər yekdil deyillər. Şotlandiya ərazisindən isə 5000 il yaşı olan stulabənzər tualetin qalıqları tapılıb.
Akkad kralı I Sarqonun (e.ə. 2334-2279) sarayında altı tualet və kanalizasiya sistemi aşkar olunub. Bu tualetin oturacağı, insanın rahatlıqla arxaya söykənməsi üçün düzəldilib və nal şəklində olub.
Misirdə bilinən ilk özəl tualetə e.ə. 2890-2636-cı illərə aid olduğu təxmin edilən Saqqaradakı ev şəklində tikilmiş məzarlarda rast gəlinir. Misir inanclarına görə, bir insan bu dünyada nə edirsə, o biri dünyada da eynilə həmin şeyləri edir. Ona görə də, bir çox məzarlarda hamam və tualetlərə rast gəlmək mümkündür.
E.ə. III minilliyin II yarısında meydana çıxan hind sivilizasiyasının önəmli mərkəzi olan Mohenco-Daro şəhərində (indiki Pakistanın Sindh bölgəsi) çox mükəmməl inşa edilmiş tualet və kanalizasiya sisteminə rast gəlinir. Burada tualetlər varlı insanlar üçün idi. Kasıb təbəqə üçün isə belə bir yerlər mövcud deyildi.
2012-ci ildə arxeoloqlar cənubi Vyetnamın Raç Nui bölgəsində neolit dövrünə aid yaşayış məntəqəsini tədqiq edərkən burada ayaqyoluna rast gəliblər. Hətta aşkar olunan daşlaşmış nəcis qalıqlarının analizi nəticəsində buranın qədim sakinlərinin qida rasionu, onlarda mövcud olan xəstəliklər və sairə barədə məlumatlar əldə edilib. Bunun cənub-şərqi Asiyada ən qədim tualet olduğu güman edilir.
Günümüzdən təxminən 4000 il öncə Anadoluda ilk mərkəzi iqtidar quran Hett dönəmi saraylarının hamam otaqlarında ortada dəlik və tualet daşının yerləşdirildiyi oturacaqlı tualetlər mövcud olub.
E.ə. I minilliyin əvvəllərində Van gölü ətrafında yaranmış və dörd əsr mövcud olan Urartu dövlətinə aid saraylarda və məbədlərdə ayaq yolu və mükəmməl kanalizasiya sistemi qurulmuşdu.
Antik yunan toplumlarında tualet tərbiyəsi uşaqlara lap kiçik yaşlarından verilirdi. Uşaqlar üçün bişmiş torpaqdan tualet-qablar düzəldilirdi.
Antik yunan mədəniyyətində tualet ehtiyacı xüsusilə, daşına bilən qablar vasitəsilə ödənilirdi. Bunu etmək üçün insanlar başqa otağa gedir və sonunda ifrazat evdən kənara atılırdı.
Ancaq antik yunan toplumunda tualet ehtiyacı həmişə belə mədəni şəkildə ödənilmirdi. Aristofanın “Buludlar” əsərində göstərildiyi kimi, bəzən böyüklər öz ehtiyaclarını qapının arxasında “ödəyirdilər”…
İnsanlar təmizlənmək üçün su və hamının növbə ilə istifadə etdiyi çubuqdan istifadə edirdi.
Və nəhayət, Roma…
“Tualet” mədəniyyətinin formalaşması Qədim Roma dönəmində xüsusi olaraq inkişaf etməyə başladı. Heç təsadüfi deyil ki, “Roma tualet sayəsində imperiyaya çevrildi” məsəli var. Çünki Roma haranı işğal edirdisə, orada öz idarəçiliyini yaymaqla yanaşı, məişətini də orada yayırdı. Daha doğrusu, yerli xalqlar bu “yenilikləri” əxz edirdilər.
Roma toplumunda Antik Yunan kültüründə olduğu kimi, evlərdə, ortasında dəlik olan oturacaqlardan, ya da bəsit gil qablardan istifadə edilirdi. Sonra qablar çox vaxt qazılmış çuxurlara boşaldılır və ya pəncərədən bayıra atılırdı. Maaşı şəhərin vergiləri hesabına ödənilən işçilər tərəfindən gecələr küçələr və çuxurlar təmizlənir və arabalara yığılan tullantılar şəhərin kənarına aparılırdı.
Romada ilk ictimai tualet (latrina) təkcə ehtiyacları ödəmək üçün deyil, həm də fəlsəfi söhbətlər aparmaq üçün əlverişli yer idi. Daş stullar formasında olan tualetlərdə ilk olaraq, nökərlər oturub daşı isidir, sonra isə varlı romalılar öz təbii ehtiyaclarını burada ödəyirdi. Bu tualetlərin xüsusi kanallara çıxışı var idi ki, onları da su yuyub aparırdı. Roma tualetlərindən ancaq imkanlı romalılar istifadə edirdi. Yerdə qalan əhali isə tualet ehtiyaclarını küçədə ödəyirdilər. Tualeti əvəz edən Roma küçələrini təmizləmək üçün xüsusi pullu xidmətçilər var idi.
Təbii ehtiyacın ödənildiyi qabların pəncərədən atılması çox vaxt xoşagəlməz hadisələrə səbəb olurdu. Bu qablar bəzən yoldan keçən insanın üstünə və ya başına düşürdü. Bu zaman həmin insan qabı atanı məhkəməyə vermək hüququna malik idi. Əgər qabı atanın kimliyi bilinmirdisə, onda tualetdə olan insanların hamısını məhkəməyə verirdilər. Cəza pul ilə ödənilirdi. Bu kimi hadisələr Juvenalın yazdığı “Üçüncü Sətir” əsərində də yer alır. Yazar bu yayğın olayı ”bilinməyən təpələrdən gurultu ilə gələn fırtına” kimi təsvir edirdi…Romalılar daşınan tualetlərini ziyafətlərə gedən zaman yanlarında gəzdirirdilər. Zəngin romalılar ziyafət zamanı təbii ehtiyaclarını ödəmək üçün köləsinə işarə edərək, qabın yanına gətirilməsini əmr edirdi.
Roma tualetləri qadınlar və kişilər üçün eyni idi. İmperator Vespasianın zamanında ictimai tualetlər ödənişli oldu. Məşhur “Pullar iy vermir” ifadəsi də bu dövrün “məhsuludur”. Kasıblar isə belə tualetlərə gedə bilmirdilər. Onlar üçün küçələrə mütəmadi olaraq təmizlənən xüsusi qablar qoyulurdu.
Sonda onu qeyd edək ki, Roma dövründə tualet “infrastrukturu” nisbətən inkişaf etsə də, mədəniyyət tam olaraq formalaşmamışdı. Belə ki, ictimai tualetlərin tavanlarında, divarlarında bər-bəzək, Roma allahlarının freskaları göz oxşasa da, davranış və qaydalar iyrənc idi.
Orta əsrlər Avropasında isə vəziyyət tamam başqa cür idi. Sanki qədim dünyanın ictimai tualetlərindən, kanalizasiya sistemlərindən əsər-əlamət qalmamışdı. Avropa saraylarında tualet ya xüsusi çıxıntılarda yerləşirdi ki, burda öz ehtiyacını ödəyən insanın ifrazatı birbaşa yerə düşürdü. Yaxud da otaqların küncündə xüsusi dəliklər vardı. Burdan isə ifrazat sarayın bayır divarları ilə süzülərək yerə tökülürdü.
Bəzi saraylarda isə tualet döşəmənin altında yerləşirdi. Burada quyu qazılır və üstü örtülürdü. Bununla bağlı XII əsr aid bir hadisəni qeyd etmək olar. Belə ki, 1184-cü ildə “Erfurt tualet faciəsi” adı ilə tanınan bu hadisədə VI Henrixin qonağı olan 60-dək zadəgan, döşəmənin çökməsi nəticəsində nəcislə dolu olan quyuya düşüb və boğulub.
Orta əsrlər Avropa şəhərlərində demək olar ki, ictimai tualetlər yox idi. İnsanlar qablardan (güvəclərdən) istifadə edirdilər. Varlıların güvəcləri qızıl və bahalı daşlarla bəzədilir, digərləri isə adi qablardan istifadə edirmiş. Sadəcə, güvəcləri sonra harasa boşaltmaq lazım gəlib. Fransız tədqiqatçıların yazdığına görə, şəhərlərdə elə bir quyu yox idi ki, ora güvəclər boşaldılmasın. Çirkabın iyindən adamlar başlarını pəncərədən çölə çıxara bilmirdilər. Hətta Parisdə belə bir fərman çıxmışdı ki, adamların özlərini qorumaları üçün çirkabı atmamışdan əvvəl uç dəfə bərkdən “Diqqət, tökürəm” deyə bağırması lazım idi. 1270-ci ildə Fransada çirkabın pəncərədən atılmasını qadağan edən qanun da verilir.
İlk su ilə yuyulma sistemi olan tualetin layihəsini dahi Leonardo da Vinçi kral I Fransua üçün təklif eləyib. Lakin dahinin əksər ixtiraları kimi bu tualet layihəsi də kağız üzərində qalıb. Sonralar kralın qəbullarında güvəci dəbə salan ilk adam da məhz I Fransua olub.
Ümumiyyətlə, İntibah dövrünə aid bir sıra saray banketləri rəsmlərində və karikaturalarda saray əyanları oturduqları stulun qabağında yemək, altında isə güvəclə təsvir olunub.
Fransa kralı XIV Lüdovikin sarayında da vəziyyət belə idi. O, ortası dəlik olan stulda oturar və altda burdalu (qabın adıdır) qoyulardı. Çirkab isə bayıra atılardı. Hətta məşhur Versal sarayında bir dənə də olsun tualetin olmaması bir başqa maraqlı faktdır. Bu arada, daha bir maraqlı faktı da qeyd edək. Tarixi sübutu olmasa da, belə bir fikir var ki,hündürdaban ayaqqabılar ilk dəfə ayaqların çirkaba batmaması məqsədilə icad edilib. Bəlkə də fikir vermisiz, bir çox orta əsr rəsmlərində hətta əsilzadə kişilər belə, hündürdaban ayaqqabılar geyinmiş şəkildə təsvir olunublar.
Qadınlarda da vəziyyət fərqli deyildi. Onlar da kiçik ehtiyaclarını divarların dibinə, böyük ehtiyaclarını isə qablara edib atardılar.
Bir maraqlı fakt da ondan ibarətdir ki, orta əsr saraylarında xanımların geydiyi bu geniş ətəkli donlar da məhz, onların ehtiyaclarını necə ödəyəcəyinə hesablanmışdı. (hətta bu geyimlərə ilk əvvəllər “tualet” deyilib. Bu haqda yuxarıda qeyd etmişik) Belə əsilzadə xanımların yanında kavalerlər gəzir, ehtiyacı olan zaman onların donunu qaldırmağa köməklik edirdilər…
Avropada 1596-cı ildə Con Harrinqton su ilə yuyulan ayaqyolu (voterklozet) layihəsini İngiltərə kraliçası Elizabet üçün hazırladı. Lakin Elizabet onu qiymətləndirməyib və Harrinqtonun ixtirası hardasa 20 il unudulub. Daha doğrusu, o, bu layihəni sarayda tətbiq edib. Lakin pis qoxunun qarşısını ala bilmədiyi üçün sonradan layihə rədd edilib. Yalnız 1738-ci ildə Brondelin cəhdləri nəticəsində tualetin yuyulan variantı meydana gəlib. Fərziyyələrdən birinə görə, həmin vaxtdan etibarən ilk dəfə olaraq Fransada tualetsiz ev tikməyə icazə verməməyə başlayıblar. Onda ilk ictimai tualet tikilib və qadınlarla kişilərin tualeti ayrılıb.
XVIII əsrin ortalarında mühəndislərin su ilə yuyulan ayaqyolu ilə bağlı ideyaları yaranıb. Ümumiyyətlə, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ictimai nəzarət və gigiyena mütəxəsisləri tərəfindən sağlamlıqla bağlı müəyyən ideyalar doğmağa başladı. Qatı və maye çirkabların yeraltı borular vasitəsilə axıdılması üçün kanalizasiya sisteminin yaradılması üzərində işlər aparıldı, antisanitar çuxurlar qapadılmağa başlandı. Lakin XX əsrin əvvəllərində Parisdə belə çuxurlar hələ də mövcud idi. Nəhayət, XIX əsrdə kiçik Britaniya kəndindən olan çilingər Tomas Krepper kanalizasiyaya çıxışı olan və pis qoxunu rədd etmək üçün suyun axıdıla biləcəyi müasir formalı unitazı və U-şəkilli kanalizasiya borusunu ixtira edib. İlk unitaz farfordan hazırlanıb və vaza şəklində olub. Krepper öz şirkətini yaradaraq Bukingem və Vindzor saraylarında bu santexnika aparatlarını quraşdırıb.
XX əsrin əvvəllərində İspaniya şirkəti olan “Unitas” (bu sözün ilk hərfi U-şəkilli boruya işarə idi) oturacağı və su bakı olan tualetin istehsalına başlayıb. Həmin firmanın sayəsində “unitaz” sözü məişətə daxil olub.
Şərq xalqlarında tualet anlayışı və mədəniyyəti, hələ qədimlərdən formalaşmağa başlamışdı. Lakin sonradan Qərb bu işdə şərqi qabaqladı. Şərq mədəniyyətində “tualet” anlayışı ayıb, intim hesab olunduğundan, başqa ifadələrlə ifadə olunurdu. Məsələn, bu sözü ifadə etmək üçün ərəbcədən keçmə “kenef” sözündən istifadə olunurdu ki, bunun da mənası “tərəf”, “yol” anlamı verirdi. Digər söz isə “hela” idi ki, bunun da mənası “boş”, “geniş” idi.
“Twyford” şirkəti 2006-cı ildə xüsusi unitazlar istehsal etməyə başladı. Bu unitazlar insanın səsinə reaksiya verə bilir, həmçinin nəcisi analiz edə və həmin şəxsdə hansı xəstəliklərin olub-olmadığını təyin edə bilirdi.
Bu gün ayaqyolu məişət səviyyəmizin ən əsas göstəricilərindən birinə çevrilib. Hər bir evin, müəssisənin ayaq yolunda təmizliyə, gigiyena qaydalarına maksimum əməl olunması əsas tələblərdəndir.
İstinadlar:
Palaz Erdemir, Hatice, “Hellen ve Roma Toplumlarında Tuvalet ve Temizlik”, Kültür Tarihimizde Hamam, edt. Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun Altun, Acta Turcica, Yıl II, sayı 2, 2010, 103-122.
Mehmet Ali Yılmaz. 2009. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Aarkeoloji Anabilimdalı. Urartu Kalelerinde Kanalizasyon Uygulamaları ve Altıntepe Kanalizasyon Sistemi. Yüksek Lisans Tezi.
Julien Horan (1996), Tuvaletin Sosyal Tarihi.
