Şeytan ya da İblis, səmavi dinlərdə və Qərb ənənələrində ən yaxşı tanınan obrazlardan biridir. Təəccüblü olsa da, bu varlıq antik dünyaya sonradan daxil olub. İlk öncə qeyd edək ki, Şeytan, tamamən şər varlıq olaraq yəhudilərin müəqddəs kitabının heç bir yerində yer almayıb. Fars Əhəməni imperatorluğunun yüksəlişi dönəmində (e.ə.550-ci ildən etibarən) ortaya çıxmış və o dönəmdə fars idarəçiliyi altında yaşayan yəhudilər tərəfindən mənimsənilmişdir.
Şeytan, ibranicə “ha-Satan” kəlməsindən yaranıb və “ha” – “şey”, “Satan” isə “düşmən” anlamına gəlir. Bu ad Tanrının yaratdıqlarının rəqibi anlamında işlədilirdi. Yunanca “diablos”, ingiliscə “devil” də eyni mənada işlədilir və “suçlayıcı”, “iftiraçı” anlamı daşıyırdı.
Şərin mövcuduluğu probelmi
Şər hər zaman mövcud olub. İnsanlar təbii fəlakətlərlə (zəlzələ, sel və s.), yağma və təcavüzlərlə dolu savaşlarla, xəstəliklərlə, epidemiyalarla və uşaq ölümləri ilə, cinayətlər və oğruluq kimi insan əməli pisliklərlə və əlbəttə ki, ölümlə qarşılaşmışdır.
Qədim insanlar dini sistemlərini inşa edərkən, şərin varlığının açıqlanması və rasionallaşdırılması ehtiyacı yaranmışdı. Yaradılış mifləri əsasən, digər tanrılar və təbiət də daxil olmaqla hər şeyə nəzarət edən bir ali tanrı və ya tanrılar kralı obrazından ibarət idi. Onlar həm xeyir, həm də şər işlərdən sorumlu idilər. Bu anlayışı ifadə etmək üçün istifadə edilən termin “omnipotence”dir, yəni “hər şeyə gücü yetən”… Qanun 28-də Tanrı həm rifahı, həm də acını kontrol etdiyini bəyan edir.
“Adəm və Həvva hekəyəsinin məqsədi, şərin Tanrının deyil, insanların xətaları nəticəsində ortaya çıxıdğını göstərmək idi.”
Mesopotamiya yaradılış əfsanəsi olan “Enuma Eliş”ə görə, şərdən şəxsən tanrılar sorumludur. Kaprizli və xaotikdirlər, insanları onlara qurban təqdim etmələri üçün kölə olaraq yaratmışlar. İsrailin tanrısı isə əksinə, kaprizli deyil, ilahi bir planı vardı, yaratdığı hər şeyi yaxşı olaraq qəbul edirdi. Adəm və Həvva hekayəsi də bu qəbildən idi, şərin mənbəyinin insanların əməlləri nəticəsində yarandığını təsvir edirdi. Cənnət Bağından qovulma hekayəsi kimi…
İnsanların itaətsizliyi, kişinin qida əldə etməkdə çətinlik çəkməsinə, qadının doğum zamanı acı hiss etməsinə yol açmışdı. Ən ağır cəza isə insan oğlunun ölümsüzlüyünün əlindən alınması idi. Adəm və Həvvanın günahı ən böyük şər olan ölümlülüyü gətirdi. Onların soyundan gələnlər, yəniz biz hamımız bununla cəzalandırıldıq.
İnsanlar insan olduqları üçün öz təcrübələrini tanrılara yansıtdılar. Kralların soylulardan və məsləhətçilərdən ibarət sarayları vardı. Yer üzündə olduğu kimi göylərdə də belə idi. Hər məhkəmədə olduğu kimi, daha yüksək və daha aşağı vəzifəlilər vardı. Daha yüksək vəzifəlilər yəhudilikdə adları gedən mələklər idi. Daha aşağı vəzifəlilər isə “daemon”lar idi. Əvvəlcə tərəfsiz olsalar da, zamanla şər əməllərdə günahlandırıldılar.
Yaradılışda Tanrı, dünyanı yaratmağa davam edərkən sarayına, “Tanrının oğullarına”, yəni mələklərə səslənir. Təqvin 6-da qeyd olunur ki, yaradılışın sonunda “Tanrının oğulları” insan qadınlarla cinsi əlaqəyə girir və nəticədə div varlıqlar – “Nefilim”lər yaranır. Bu hekayə, Tanrının niyə tufanı göndərdiyini izah edir. Bir çox mifologiyalarda qadınlarla cütləşən tanrılar var. Məsələn, yunan mifologiyasında Zevs. Ancaq İsrail ənənələri bunu böyük bir günah olaraq görür və bütpərəstliyə yol aça biləcəyini deyir.
Şeytan və Əyyubun kitabı
Əyyubun kitabı (e.ə. 600-cü illər), “Əgər Tanrı yaxşıdırsa, niyə şərin və acının var olmasına izn verir?” sualı üçün istifadə edilən və modern bir termin olan “teodisiya” (Teodisiya – din fəlsəfəsində Şər və mütləq Xeyir olan Tanrı qavramının necə eyniləşdirilməsinin açıqlamasını izah edən termindir) probelmini izah edən ən qədim mətndir. Kitab, mələklərin Tanrıya xəbər verməsi ilə açılır. Bunların arasında, vəzifəsi dünyanı dolaşaraq, insanların önünə “əngəllər” qoymaq və onlardan yaxşı və ya pis seçim etmələrini istəmək olan mələk “ha-Satan” da vardır. Burada onun Tanrının vəkili olaraq hərəkət etdiyi görünür. O, Tanrıya məruzə edərkən, Əyyubun rifah içində yaşadığını qeyd edir və bunun Tanrının Əyyuba daha çox lütf etməsindən qaynaqlandığını söyləyir. Tanrı Şeytana Əyyubun həyatı xaricində bütün rifahını yox etməsini əmr edir. Tanrı Əyyubun ondan üz döndərməyəcəyindən əmin idi. Əyyubun övladları öldürülür, əkinləri və sürüləri məhv edilir və qorxunc xəstəliklərə düçar olur.
Əyyubun dostları onu təsəlli edərək, yəqin hansısa günah işlədiyini, Tanrının ədalətli olduğunu deyirlər. Amma Əyyub heç zaman günah işləmədiyini deyərək israr edir, bu cəzanın ədalətsiz olduğunu deyir. Bu zaman qasırğa ilə Tanrıdan açıqlama gəlir: “Mən dünyanın təməlini atarkən sən harda idin?” (Əyyub 38:4). Daha sonra: “Sən bir ölümlü olaraq məni sorğulamağa necə cürət edirsən?” deyə söyləyir. Əyyub Tanrının gücünü və qüdrətini qəbul edərək, ona tabe olur.
Fars hökmranlığı və Zərdüştlük
Qüds Yeni Babil tərəfindən fəth edilib süqut etdiyi zaman (e.ə. 587-ci il) bəzi yəhudilər Babildə əsarət altına alındı. Böyük Kir e.ə.550-ci ildə Babili məğlub edərək Əhəməni imperiyasını yaratdı. Əhəmənilərin dövlət inancı zərdüştlük idi. İnanca görə Şər, Xeyirin əks qütbü olaraq qəbul edilirdi. Saf, yaxşı bir varlıq olan Ahura Mazda (“müdrik Rəbb”), hər şeyin başlanğıcıdır. Qütbün digər ucunda isə xaosun rəmzi olan və Əhrimən olaraq da tanınan Anqra Mainyu (“saxta”, “aldatma”) dayanır. Göylər, Yer üzü və insanlıq bu iki qütb arasında yer alır.
Kir e.ə.539-cu ildə yəhudilərin Qüdsə geri dönməsinə izn verir. Yəhudilər zərdüştlüyün bir çox elementlərini də əxz edərək, xaosu daha öncəki “ha-Satan” xarakteri ilə birləşdirirlər. Beləliklə, bu gün bütün səmavi dinlərin tanıdığı Şeytan obrazı formalaşır.
Ölü Dəniz yazıları
Kumranda məskunlaşan yəhudi Essenlərin (e.ə. 150-ci illər) yazıları, şərin fərdiləşdirilməsini ortaya qoyan ilk ədəbiyyat hesab olunur. Bu məzhəbin doqmaları şeytanı təkcə Şər olaraq deyil, xüsusilə, öz görüşlərinə uymayan hər hansı bir şəxs və ya qrupla da eyniləşdirirdi. Onların mətnlərinə görə, Tanrı insanda iki ruh yaradıb: işığın və qaranlığın yolunu…İfritlər artıq Şeytanın nəzarəti altında idi. Şeytan onları qaranlıqdakıları ələ keçirmək üçün göndərmişdi. Essenlər, Şeytana və təmsilçilərinə simvolik adlar da qoymuşdular; Belial (ibranicə “dəyərsiz” mənasını verir) son savaşda işıqdan olanlara qarşı qaranlığın övladlarına öndərlik edəcək. Artıq Şeytanın da öz iyerarxiyası vardı. Beelzebub cəhənnəmin yeddi şahzadəsindən biri idi və xəstəlik daşıyıcıları olan milçəklərdən xilas olan qədim Kənan tanrısından yaranmışdı. Beləliklə, Beelzebub milçəklərin hökmdarı idi.
Enoxun kitabı “Tanrının oğulları” haqqında daha çox məlumat verir. Onlar insanlara metal işləmə və cadu öyrətdikləri üçün qınanmış və cənnətdən atılaraq, sonsuzadək uçurumda (Sheol) zəncirlənib cəzalandırılmışdılar.
Yubileylər Kitabında (Efiopiya Ortodoks Tewahedo Kilsəsi və Beta İsrail, yəni efiopiyalı yəhudilər tərəfindən kanonik qəbul edilən, 50 bölümdən (1341 ayət) ibarət qədim yəhudi apokrif mətnidir) daha çox Şeytan hekayələri vardır. Şeytanın burdakı adı Mastemadır. Mastema, “nifrət”, “düşmənçilik” anlamına gəlir. Kitabda Mastemanın Tanrıdan daha üstün olmaq istədiyi və üsyan etdiyi qeyd olunur. Bunun nəticəsində o və mələk dostları dibi görünməyən çuxura atılır. Tanrı tufandan sonra bütün iblisləri yox etmək qərarına gəldi, lakin Mastema Tanrıdan insanlara pislik etmək üçün icazə verməyini xahiş etdi, çünki “insan oğlunun pis əməlləri böyükdür” (10:8) Tanrı da ona icazə verdi.
Kitabda İbrahimi İshaqı bağlamaqla sınamasına icazə verən varlığın da Mastema olduğu yazılır. Bir sözlə, Tanrı hər şeyə qadir və hər şeyə gücü yetəndir. Şeytan Tanrının izni olmadan heç bir iş görə bilməz.
Əhdi-Cədid
Pavelin (Paulus) məktublarında və İncillərdə Şeytanın artıq bu dünyanın idarəçisi olduğu görüşünə sahibik. Bu, Pavelin tələbələrindən biri tərəfindən yazılan bir məktubda ifadə edilib:
“İblisin hiylələrinə qarşı dayana bilmək üçün Tanrının verdiyi bütün silahlara sarılın. Çünki savaşımız insanlara qarşı deyil, hakimiyyətlərə, hökmranlıqlara, bu qaranlıq dünyanın güclərinə, Şərin göydəki ruhani ordularına qarşıdır.”
(Efeslilər 6:11-12)
Pavel mütəmadi olaraq iblislərdən, missiyasına mane olan Şeytanın agentləri olaraq bəhs edirdi. Həbsxanada olarkən Pavel, “Şeytan bizi əngəllədiyi üçün” icmasını ziyarət edə bilmədiyini qeyd edirdi. (1.Saloniklilər 2:17-9) Pavelin daxili mübarizələri bir növ, çarpma olaraq anlaşıla biləcək şəkildə ifadə edilmişdi: “Məni daha çox sevincdən ayrı salmaq üçün…bədənimə bir bəla, məni rahatsız etməsi üçün Şeytanın xəbərçisi olan bir tikan verildi…” (2.Korinflilər 12:7-9) O, bunu Tanrının onu sınamaq üçün Şeytanı kontrol etmə bacarığı olaraq görürdü.
Şeytan, ilk İncil hesab olunan Mark İncilində (b.e. 70-ci illəri) geniş yer alır. Mark, İsanın xidmətlərini təsvir etmək üçün geniş yayılmış bir klişedən istifadə etmişdi: Roma imperiyasında həm xütbə verən, həm də möcüzələr gerçəkləşdirən xarizmatik bir şəfaçı… Burdakı “xarizmatik” (yunanca “ərmağan”), istedadının “Tanrıdan gələn bir ərmağan” olduğu iddiasıdır. O, şeytanı, iblisləri qovan şəxs idi. I əsrdə fiziki və zehni əngəllər və xəstəliklər iblislər tərəfindən ələ keçirilmə olaraq başa düşülürdü.
Lakin Markın Şeytanın xarakterini açıqlamaması qəribə idi. Bəlkə də oxucuların bildiyini sanırdı. Həm Matta (Matvey), həm də Luka bu səhnəni genişləndirmişdi (Matta 4:1-11; Luka 4:1-13). Şeytan cazibədarlığı ilə İsaya üç dəfə vəsvəsə salmışdı. Lakin hər dəfəsində İsa, müqəddəs yazılar vasitəsilə doğru olanı bilirdi.
Markın tələbələri İsanın kimliyi mövzusunda tez-tez nagümanlıqlar yaşayarkən, bütün iblislər onu tanıyır və üstünlüyünü qəbul edirdi. Mark 5:1-13-də İsa tərəfindən qovulan iblislərin ortaq adı “Legion” olaraq qeyd edilir ki, bu da Markın Roma ordusu haqqında görüşlərindən irəli gələ bilərdi. O və digəriləri İsaya müxalif olanları Şeytanın təsiri altında olduğunu göstərmişdi. Luka və İohann İncilində, Şeytanın İsaya xəyanət etməsi üçün Yahudanın “içinə girdiyi” yazılır (Luka 22:3). İsanın ölümü ilə suçlamaların kulminasiya nöqtəsi İohann 8:40-da zirvəyə çatmışdır. Orda qeyd olunur ki, yəhudilər əsla qurtuluşa çata bilməzlər, çünki onlar gerçək atalarının, yəni Şeytanın övladlarıdırlar.
Orta əsrlərin populyar ismi – Lusifer
Patmoslu İohannın Vəhy Kitabı (b.e. 90-100-cü illəri), Tanrının son günlərdə insan oğlunun işlərinə müdaxilə edəcəyi və xristianlara qarşı zülmdən dolayı Romanı cəzalandıracağı zamana dair apokaliptik bir mətndir. Burada Şeytanın cəhənnəm çuxurlarında zəncirləndiyi və beləliklə işlərini təmsilçilərinə gördürdüyü yazılır. Əsas təmsilçidən “canavar” və “yalançı” olaraq bəhs edilir. Əlavə olaraq qeyd edilir ki, onun təmsilçilərini “666” işarəsindən tanıyacaqsınız.
Yeşaya, özünə “səhər ulduzu” adını verən Babil kralına qarşı çıxaraq, ona xitabən: “Göydən necə oldu ki, düşdün, sabah ulduzu, şəfəqin oğlu?!” Jerom b.e. IV əsrində ibranicə müqəddəs mətnləri latıncaya çevirərkən, romalıların dan ulduzuna (Veneraya) “Lucifer” adı verdiklərini bilirdi və ona görə də adı bu cür tərcümə etmişdi.
Bəhailikdə Şeytan anlayışı
Bəhai inancına görə, şeytan və ya iblis kimi pis niyyətli, insanüstü bir varlığın mövcudluğuna inanılmaz. Bu, yalnız insanın zəif və aşağı təbiətini təsvir etmək üçün metafora olaraq istifadə edilir.
Mandeizmə Şeytan qavramı
Mandeizm mifologiyasında Ruha (Şeytanın ekvivalenti) İşıq dünyasından ayrılaraq, Şeol (Sheol), yəni qaranlıq dünyanın kraliçası oldu. Leviafan olaraq da bilinən Ur, böyük, vəhşi əjdaha və ya ilan olaraq təsvir edilir. Yeraltı dünyanı, yeddi planeti və on iki bürcü yaradıb. Bundan başqa, yeraltı dünyada beş Mandey lordunun ən böyüyü Krun var. Cəhənnəmdə olan 251 varlıq arasında Lilit, Nalai (vampir), Niuli (Goblin), Latabi (şeytan), Gadalta (əcinnə), Satani (şeytan) və başqa iblislər və pis ruhlar dolaşır.
Tenqriçilikdə Şeytan qavramı
Tenqri mifologiyasında Erlik, cəhənnəmin idarəçisi və ilk insan olaraq xatırlanır. Tanrı (bəzi yerlərdə Ulgen adlanır) dünyanı yaratmaq istəyərkən onu sudan palçıq toplamaq üçün göndərir. Sonra Erlik öz dünyasını yaratmaq üçün bu palçığın bir qədərini öz ağzında saxlayır. Lakin dünya genişləndikcə Tanrı onun ağzındakı palçığı tüpürməsini əmr edir və onu əbədi olaraq dərgahından qovur.
Şeytanın özəllikləri və şərin fərdiləşdirilməsi
Eyni zamanda, II əsrdə həm xristianlar, həm də yəhudilər (ilk hahamlar) düşüş hekayəsinə yeni anlayışlar qatdılar. Bu, ilanın cild dəyişdirmiş Şeytan olaraq təsvir edildiyi və Həvvanın Cənnətdə ilk günahkar olaraq daha çox “önəm” qazandığı zamanlardır. Bütün qadınlara yönəlik qadın düşmənçiliyi görüşləri, Həvvanın ilan tərəfindən yoldan çıxarıldığı və sonradan onun da Adəmi yoldan çıxarması hekayəsinə əsaslanır. Hahamların “Genesis Rabbah” adlı əsərində qeyd edilir ki, Həvvanın cinsi utanc hissi, qadınların örtüklə bağlanmasına səbəb olub və menstruasiya Adəmin qanını tökməyin cəzasıdır. II əsrdə yaşamış Tertullian adlı rahib, Həvvaya istinadən bütün qadınların “Şeytanın keçidi” olduğunu və Həvva üzündən “Tanrının oğlunun belə ölmək zorunda qaldığını” iddia etmişdir.
Avropanın dini ənənələri (keltlər, druidlər, germanlar) Şeytan hekayəsinə başqa özəlliklər də qatıblar. Məsələn, keltlərdə Pana oxşayan “Cernunnos” adlı buynuzlu tanrı vardı. Lokinin qızı həm məhsuldarlıq, artım, həm də ölüləri idarə etmə mövzusunda ikili rola sahib idi və adı “Hel”, yəni “cəhənnəm” ilə assosiasiya edilmişdi.
Bunlardan başqa, səmavi dinlərdə və digər məzhəblərdə yüzlərlə Şeytan (və ya onun qulluqçularının) obrazı var.
Yekun olaraq belə nəticəyə gəlmək olar: Şeytan dinlərin Şəri fərdiləşdirməsi sonucunda meydana çıxan qavramdır və dinin doqmalarına qarşı hər nə varsa şeytanidir.
