Aleksandr Dümanın 1844-cü ildə yazdığı “Üç muşketyor” romanında “Boz Kardinal”la bağlı belə bir cümlə var: “Onun adı hər yerdə ancaq və ancaq pıçıltı ilə çəkilirdi. Çünki o, qorxu və qəddarlığın rəmzinə çevrilərək insanların varlığına hopmuşdu.”
Fransız rəssamı Jan-Leon Jerom (Jean-Leon Geröme) “Eminence Grise (“Boz Kardinal)” (1873) adlı əsərində pilləkənlərlə düşən “Boz Kardinal”ı təsvir edir. Varlı da, kasıb da ona təzimdə bulunur. “Boz Kardinal” onlara heç gözünün üçü ilə də baxmır. Aydın görünür ki, təzim edənlərin varlığı ”Boz Kardinal” üçün yox kimi bir şeydir.
Bəs, sənət əsərlərində yer alan “Boz Kardinal” ləqəbli şəxs kimdir? Fransua Lekler dü Tremble (François Leclerc du Tremblay) (1577-1638) müflis olmuş zadəgan nəslindədir. O, katolik kilsəsində Jozef Ata kimi tanınıb. Tarixə isə “Boz Kardinal” kimi düşüb.
Azərbaycanda bir çoxları “Boz Kardinal”la “Qırmızı Kardinal”ı qarşıdırırlar. Onlar fərqli adamlardır, ancaq bir-birinə son dərəcə bağlıdırlar.
Arman-Jan dyu Plessi de Rişelye (1585-1642) Fransanın “Qırmızı Kardinal”ı olub, generalissimus rütbəsi daşıyıb.
XIII Lüdovikin atası IV Henri 1610-cu ildə qətlə yetirildi. Dövlətin idarə olunması 8 yaşlı uşağa həvalə olundu. Hərc-mərclik Fransada baş alıb gedirdi. Ölkə vətəndaş müharibəsinin bir addımlığında dayanmışdı. Fransanı xilas etmək üçün 1624-cü ildə baş nazir vəzifəsinə savadlı və hiyləgər siyasətçi, kardinal Rişelye dəvət edildi. 18 il, ölümünə qədər Fransanı idarə edən kardinal Rişelye “Qırmızı Kardinal” ləqəbi ilə tarixə keçdi.
“Boz Kardinal” və “Qırmızı Kardinal”… Onlar haqqında fransız tarixçisi Pyer Benya belə yazırdı: “XVII əsrin əvvəlində Fransada siyasi prosesləri iki şəxs tənzimləyib. Onlardan biri siyasi proseslərin memarı kimi tanınan Rişelye, ikincisi isə siyasətin cövhəri sayılan Jozef Ata idi”. Rəssam Şarl Eduardo Delonun “Rişelye və onun pişikləri” əsərində “Qırmızı” və “Boz Kardinal”lar bir yerdə təsvir olunublar.
Bəs, boz və qırmızı rənginin bu məsələdə anlamı nədir? Kardinal rütbəsi Roma Papasından sonra gələn ikinci böyük vəzifə sayılır. Roma Papasını da öz sıralarından, məhz, kardinallar seçir. Onlar XIII əsrdən etibarən həmişə qırmızı rəngli paltar geyiblər. Qırmızı rəngli geyimin anlamı o idi ki, son damla qanımıza qədər katolik kilsəsi uğrunda vuruşacağıq.
“Boz Kardinal” ifadəsi də Jozef Atanın əyinində daşıdığı paltarın rəngi ilə bağlıdır. O, katolik kilsəsi iyerarxiyasına uyğun olaraq yalnız boz paltarda gəzə bilərdi.
Jozef Ata da kardinal olmağa can atırdı. Ancaq katolik kilsəsi və Papa onun hakimiyyəti ələ keçirə biləcəyindən çəkinirdi, ona görə də müxtəlif bəhanələrlə ona kardinal rütbəsi verməkdən imtina edirdilər. Jozef Ata yalnız ölümü ərəfəsində bu rütbəyə sahib ola bildi.
Həmin vaxtlar Fransa, bütövlükdə Avropa üçün son dərəcə mürəkkəb dövr sayılır. Düşünün ki, bütün Avropada müharibə gedirdi. Katoliklərlə protestantlar arasında 30 il davam edəcək (1618-1648) qırğın başlamışdı. O vaxt Avropada 8 milyon nəfərdən çox insan öldürülmüşdü. Almaniya əhalisinin 20 faizini itirmişdi. Yeri gəlmişkən, Osmanlı İmperiyası 60 min süvari ilə həmin müharibədə Almaniyada protestantların tərəfində vuruşub.
“Qırmızı Kardinal” “Boz Kardinal”dan 8 yaş kiçik olub. Ancaq “Boz Kardinal” “Qırmızı Kardinal”ın sağ əli sayılırdı. “Qırmızı Kardinal” istəyirdi ki, onun ölümündən sonra onun yerini, məhz, “Boz Kardinal” tutsun. Ancaq onun bu istəyi baş tutmadı. Belə ki, “Boz Kardinal” “Qırmızı Kradinal”dan dörd il əvvəl vəfat etdi.
Jozef Ata Avropanın bir nömrəli diplomatı olub. İspaniya və Fransanın bir nömrəli düşməni kimi tanınıb. Məhz, o, 30 illik müharibədən Fransanın qalib çıxmasını, katoliklərin protestantlar üzərində qələbəsini təmin edib. Son dərəcə mükəmməl təhsil almış bu şəxs qulluğunda olduğu Kardinal Rişelyedən də intellekt baxımından xeyli üstün idi.
Fransada çoxları bilirdi ki, Rişelyenin arxasında heç bir vəzifə tutmayan, amma bütün məsləhətlərini baş nazirin ciddi nəzərə aldığı Kapusinlər ordeninin sadə rahibi Josef Ata durur. Elə o vaxtdan da hakimiyyətdə üzdə görünməyən, lakin arxada mühüm məsələlərdə ciddi rol alan şəxslərə “boz kardinal” deyirlər.
Tarixdən bəllidir ki, bir çox “Boz Kardinal” qulluğunda durduğu rəhbəri devirib, onun yerinə keçmək istəyib. Elə Jozef Ata özü də belə bir arzu ilə yaşayıb. Duyuq düşən katolik kilsəsinin rəhbərliyi buna imkan verməyib.
Ancaq siyasi Olimpin zirvəsinə can atan “Boz Kardinal”lar arasında uğur qazananlar da olub. Məsələn, İosif Stalin bolşeviklər arasında “Koba” və “Boz Kardinal” ləqəbi ilə tanınırdı. O, Lev Trotskiyə bağlı idi, onun sifarişlərini yerinə yetirirdi. Ancaq Leninin ölümündən sonra heç kimin gözləmədiyi halda Stalin önə çıxdı. L.B.Kamenev və Q.E.Zinovyevlə birləşib Lev Trotski və onun tərəfdarlarına qalib gəldi və SSRİ boyda nəhəng ölkəni 30 ilə yaxın bir müddətdə idarə etdi. 1940-cı ildə isə Stalinin əmri ilə keçmiş patron Lev Trotski Meksikada baltalandı.
Tarixdə “boz kardinal” ünvanı ilə tanınan daha bir neçə şəxs olub:
- XIX əsrin II yarısında Rusiya imperiyasında yaşamış və fəaliyyət göstərmiş K.P.Pobedonostsev və M.N.Katkov;
- 1890-1906-cı illərdə alman xarici siyasətinin gedişatına düzən verən və hər hansı bir vəzifədə olmayan diplomat Fridrix von Holşteyn;
- Nasist Almaniyasında Martin Bormann;
- Brejnev dövrü SSRİ-sində Mixail Suslov;
- 2000-ci illərdin əvvəllərində ilk əvvəl RF Prezidenti Aparatını idarə edən Aleksandr Voloşin;
- 2000-ci illərdə RF Prezidentinin Aparat rəhbərinin köməkçisi Vladislav Surkov;
- Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenskinin ofisinin rəhbəri Andrey Yermak;
- Yaponiyada “kölgə syoqunlar”a misal olaraq keçmiş baş nazir Kakuei Tanaka və 2006-2009-cu illərdə Demokrat Partiyasının lideri olan Içiro Ozava və sairə…
Hazırda Rusiyada dövlət neft şirkəti olan “Rosneft”in prezidenti İqor Seçini “Kremlin “boz kardinal”ı adlandırırlar. Rusiya siyasətində qəbul edilən bir çox önəmli qərarların, məhz, İqor Seçinin təsiri ilə qəbul edildiyi bildirilir.
Qərb mətbuatı zaman-zaman Azərbaycanın cənub qonşusu İranda da “Boz kardinal”lardan yazıb. ABŞ-ın aparıcı nəşrlərindən olan “Foreign Policy” jurnalı iddia edir ki, hazırda İranda xarici siyasət üzrə real “şef” İranın ali dini lideri ayətullah Xameneinin beynəlxalq məsələlər üzrə müşaviri Əli Əkbər Vilayətidir. Onu İran liderinin plan və niyyətlərinin “tərcümanı” adlandırırlar. Əli Əkbər Vilayəti İran xarici siyasətinin “Boz kardinal”ı hesab olunur.
