Səba kraliçası hər üç İbrahim dinində, yəni yəhudilik, xristianlıq və islamda rast gəlinən müəmmalı, bir o qədər də əsrarəngiz fiqurdur. Bununla yanaşı, Səba kraliçası əfsanəsi Efiopiya xalqının tarixində mühüm yerə malikdir. Lakin bu şəxsiyyətin mifik obraz və ya real şəxsiyyət olması barədə fərqli fikirlər mövcuddur.
Əksər insanlar Səba kraliçasını əfsanəvi şəxsiyyət hesab etsə də, o, efiopiyalılar tərəfindən real şəxsiyyət hesab edilir və efiopların anası kimi hörmətlə qarşılanır. Üstəlik, onun son hökmdar I Haile Selassienin mənsub olduğu və 1974-cü ildə devrilənə qədər Efiopiyanı idarə edən Solomon sülaləsinin qurucusu olduğuna inanılır.
Səba kraliçası müxtəlif adlarla xatırlanır. Məsələn, ərəb mənbələri onu Balqis və ya Bilqis, bir xristian mənbəsi – XIV əsr florensiyalı müəllif Covanni Bokkaççio tərəfindən qələmə alınmış “De Mulieribus Claris” və ya “De Claris Mulieribus” (“Məşhur qadınlar haqqında”) isə Nikaula kimi qeyd edir. Efiopiyalılara gəlincə, onlar Səba kraliçasını Makeda adlandırırlar. Adına XIV əsrdə yazılmış və Efiopiyanın milli dastanı sayılan “Kebra Naqast”da (“Kralların Şöhrəti”) rast gəlinir.
Bu məlumatların hər ikisində Səba məlikəsinin Süleymanın “Rəbbin adı ilə bağlı şöhrətini eşitdiyi” və “onu çətin suallarla mat etmək” istədiyi üçün Yerusəlimə baş çəkdiyi qeyd olunur. Rəvayətdə deyilir ki, Səba məlikəsi Süleymana suallar verdi və padşah onların hamısına cavab verə bildi. Kraliça Süleymanın müdrikliyinə, eləcə də səltənətinin zənginliyinə heyran qaldı. Eyni zamanda, məlumat bizə Səba kraliçasının malik olduğu sərvət haqqında maraqlı bir fikir təqdim edir:
“Və o, padşaha yüz iyirmi talant (təxminən 4 ton) qızıl, çoxlu ədviyyat və qiymətli daşlar verdi: Səba mələkəsinin padşah Süleymana verdiyi bu qədər ədviyyat bir daha gəlmədi. / Ofirdən qızıl gətirən Hiramın donanması da çoxlu almuq ağacı və qiymətli daşlar gətirdi”. (1 Padşahlar 10:10)”
Bu əfsanəvi kraliça haqqında Əhdi-Cədiddə də söz açılır. Matta 12:42-də İsanın ondan əlamət istəyən ilahiyyatçıları və fariseyləri məzəmmət edərək, qiyamət günü cənub kraliçasının gəlməsi haqda danışılır. Güman ki, burada “cənub kraliçası” Səba kraliçası ilə eyniləşdirilir. Bundan əlavə, bu Əhdi-Ətiq hekayəsi xristianlar tərəfindən yeni bir işıqda təkrarlanır. Məsələn, Səba kraliçasının Süleymanın hüzuruna səfəri, başqa millətlərin Məsihə təslim olması üçün bir metafora kimi qəbul edilir. Bundan əlavə, kraliçanın Bakirə Məryəmdən xəbər verdiyi deyilir. Və onun qızıl, ədviyyat və daş-qaş hədiyyələrinin, sehrbazların körpə İsaya təqdim etdiyi qızıl, buxur və mirranın əksi olduğu söylənilir.
Səba kraliçasının hekayəsinə Quranda da rast gəlinir və İbrani İncilindəki ilə çox oxşardır. “Nəml” surəsində Səba mələkəsinin əhvalatı, Süleymana Səba torpağından xəbər gətirən halqa kimi tanınan bir quşla başlayır.
Bundan əlavə, halqa məlikə və onun təbəələrinin “Allahı qoyub günəşə səcdə etdiyini və şeytanın onların əməllərini bəyənib, onları [Onun] yolundan döndərdiyini, buna görə də hidayətə qovuşmamış olduqlarını xəbər verir. Bu xəbəri eşidən Süleyman halqaya Səba məlikəsinə məktub çatdırmağı əmr edir, məktubda kraliça Allaha təslim olmağa dəvət olunur. Kraliça Süleymana göndərməli olduğu cavab üçün məsləhətçiləri ilə məsləhətləşdi və onlar cavab verdilər: “Biz güclü və böyük hərbi qüdrət sahibi insanlarıq, amma əmr sənindir, nə əmr edəcəksən?”. Kraliça öz səltənətinin hərbi qüdrətindən əmin olsa da, daha diplomatik yanaşmaya üstünlük verdi: “Həqiqətən də, padşahlar bir şəhərə girəndə onu xaraba qoyurlar və xalqının hörmətli adamlarını alçaldırlar. Həqiqətən, Mən onlara bir hədiyyə göndərəcəyəm və görək elçilər nə ilə (cavabla) qayıdacaqlar”.
Səba məlikəsinin Qüdsə göndərdiyi hədiyyələr Süleyman tərəfindən rədd edildi və o, “Mənə sərvət verirsən? Amma Allahın mənə verdiyi sizə verdiyindən daha yaxşıdır.” deyə bildirdi. Bundan əlavə, padşah əgər kraliça hələ də boyun əyməsə onu hərbi əməliyyatlara başlayacağı ilə hədələdi: “Onların yanına qayıdın, çünki biz, şübhəsiz ki, onların yanına döyüşməyə aciz qalacaqları əsgərlərlə gələcəyik və onları zəlil olaraq oradan qovacağıq və onlar zəlil olacaqlar”.
Buna görə də, Səba kraliçası Qüdsə səyahət etmək qərarına gəldi. Lakin o, gəlməmişdən əvvəl Süleyman öz cinlərini yığdı, onlardan birinə Səba məlikəsinin taxtını öz sarayına gətirtdi və onu maskalatdı. Bu, kraliçanın öz taxtını tanıya bilib-bilməyəcəyini öyrənmək üçün idi. Bundan sonra Səba kraliçası saray salonuna dəvət edildi və o, paltarını islatmamaq üçün şüşə döşəməni su ilə səhv salaraq ətəyini qaldırdı. Nəhayət, Səba məlikəsi öz səhvini etiraf etdi və Allaha təslim oldu.
Həm İbrani İncilində, həm də Quranda Səba kraliçası ilə bağlı rəvayətlərdə bəzi boşluqlar var və sonrakı dövrlərdə təfsirçilər və din alimləri onları doldurmağa çalışıblar. Nəticədə, Səba kraliçasını əhatə edən hekayələr bəzədilib və əvvəlkindən daha rəngarəng olub.
Bu əhvalatın bəzədilməsi göstərir ki, Süleymanın cinləri padşahın kraliça ilə evlənmək istəyindən qorxurdular və onlardan biri Süleymana pıçıldadı ki, kraliçanın ayaqları tüklü, dırnaqları isə eşşək dırnaqları kimidir. Buna görə də, Süleyman taxtının önünə şüşə döşəmə düzəltməyi əmr etdi. Kraliça “su”nu keçmək üçün ətəyini qaldıranda onun ayaqlarının tüklü olduğu üzə çıxdı. Süleyman cinlərinə kraliça üçün depilyasiya etməyi əmr etdi. Hekayə Süleymanın Səba məlikəsi ilə evləndiyinə dair bir nəticəyə gəlmədən bitir.
İbranicə İncildə Səba kraliçasının Süleymanı tapmacalarla sınadığı deyilir, lakin mətnin özündə bu tapmacalara rast gəlinmir. Bununla belə, bu tapmacaları qədim yəhudi alimləri tərəfindən İncilin tənqidi izahatını/təfsirini ehtiva edən yazılar toplusu olan Midraşda tapmaq olar. Səba kraliçasının ilk tapmacası belədir: “Qadın oğluna necə deyə bilər: “Sənin atan mənim atamdır; sənin baban, mənim ərim; sən mənim oğlumsan, mən də sənin bacınam?””. Süleymanın tapmacaya cavabı, atalarını sərxoş edən, onunla cinsi əlaqədə olan, nəticədə hamilə qalan və oğulları olan Lutun iki qızı oldu.
Sonra Səba məlikəsi Süleymanın hüzuruna bir qrup uşaq gətirdi. Hamısı eyni boyda və eyni geyimdə idi. Kraliça Süleymana oğlanları və qızları ayırd etməyi söylədi. Padşah uşaqların qarşısında qoz-fındıq və qızardılmış qarğıdalı sünbüllərini səpələdi. Utanmayan oğlanlar onları yığıb paltarlarının ətəyindən bağladılar, utancaq qızlar isə üst paltarlarının içindən bağladılar, çünki oğlanlar kimi etsəydilər bədənləri aşkar olardı.
Nəhayət, kraliça bir qrup kişini Süleymanın hüzuruna gətirdi və ondan sünnətli ilə sünnətsizi ayırd etməyi xahiş etdi. Süleyman Əhd sandığını çıxartdı və açdı və “sünnətlilər bədənlərinin yarısına qədər əyildilər, üzləri isə Şexinanın nuru ilə doldu, sünnətsizlər yerə səcdə etdilər.”
Hekayənin ən maraqlı bəzəyi isə “Kebra Naqast”dadır. Bu mətndə Şeba kraliçası Makeda adlandırılır və onun Yerusəlimdə altı ay qaldığı deyilir. Qaldığı son gecə padşah aldadıb onunla cinsi əlaqəyə girdi. Makeda hamilə qaldı və krallığına qayıdanda Efiopiyanın ilk imperatoru olan Menelik adlı bir oğlu dünyaya gəldi.
Nəhayət, Səba kraliçasının hekayəsini əhatə edən ən böyük sirr Şebanın özünün hardan olduğu haqdadır. “Kebra Naqast”da Şeba kraliçasının Efiopiyadan olduğu deyilir. Efiopiyanın Şeba adı ilə tanınması fikri eramızın I əsrində yəhudi tarixçisi İosif tərəfindən dəstəklənir, o, Səba kraliçasını Misir və Efiopiya kraliçası kimi qeyd edir.
Bu gün alimlərin qənaətinə görə, Səba kraliçası Efiopiyadakı qədim krallıq olan Aksumdan gəlib. Alternativ versiya isə odur ki, ibranicə “Şəba” sözü Ərəbistan yarımadasının cənub-qərb hissəsində, indiki Yəmən ərazisində yerləşən qədim krallıq olan ərəb “Səba” sözündəndir. Arxeoloji sübutlar həmin bölgədə həqiqətən də inkişaf edən bir sivilizasiyanın olduğunu göstərsə də, dəlillər Süleymanın hakimiyyətindən təxminən 300 il sonra eramızdan əvvəl VII əsrdə aid edilir.
1980-ci illərdə isə yeni kəşflər göstərdi ki, Səba sivilizasiyası artıq e.ə. X əsrdə mövcud idi və bu, oradan bir kraliçanın Qüdsdə Süleymanı ziyarət etməsini qeyri-mümkün etmirdi. Hər halda, qəti cavablar hələ tapılmayıb və Səbanın yeri ilə bağlı sual hələ də açıq qalır.
