Bəşər var olandan bu yana, insanlar qayaların, daşların, müxtəlif əşyaların üzərinə nələrsə cızır və ya yazırlar. Bu, onların gündəlik həyatlarında qarşılaşdıqları hadisələrlə, yaxud dini dünyagörüşləri ilə bağlı olub. Lakin insan cəmiyyəti böyük inkişaf yolu keçərək bu günkü halına çatsa da, bu ənənə hələ də davam edir. İndi bu, bir növ, həyat tərzi və ya nəyə, yaxud kiməsə etiraz forması kimi qəbul olunur.
Söhbət qraffiti sənətindən gedir.
Cənubi Fransada yerləşən Şove (Chauvet) mağarasında aşkar olunan, 30 min il yaşı olan cizgilər və Vunnumurrada (Wunnumurra) 28 min illik aborigen qaya sənəti buna misaldır. Həmçinin buraya Qədim Romada, Pompei şəhərində divarlarda olan müxtəlif işarə və yazıları da daxil etmək olar.
Qədim Romada qraffitidən həm xəbərləşmək, həm də müxtəlif mesajları göndərmək üçün istifadə edilirdi. Bu, bir çox hallarda siyasi mesajlar olurdu. Məsələn, ehtimal ki, romalı şair Katullusun On altıncı şeirindən ilhamlanaraq naməlum müəllif tərəfindən yazılmış “irrumabo imperatores” ifadəsini göstərə bilərik. İfadə çox qeyri-etik idi və təxminən “imperatorları sözlə ******” mənasını daşıyırdı. Bu, güman ki, respublika tərəfdarlarının işi idi. Bundan başqa, fahişəxanaların, eləcə də, meyxanaların üzərində müxtəlif məzmunlu işarə və yazılara rast gəlmək mümkün idi. Məsələn, yazılardan birində bir nəfər öyünərək çoxlu qadınla yatdığını yazmışdı.
Bundan başqa, Roma zülmünə qarşı etiraz olaraq da bu tip yazılardan istifadə edilirdi. Buna misal olaraq, Qüdsdə “Romanes eunt domus” (və ya “Romani ite domum”) yazısını göstərmək olar ki, bunun da mənası “Romalılar evə dönər” demək idi.
Cənubi Fransada Şove mağarasında aşkar olunan 30 min illik yazı
Qərbi Avstraliyada Kimberli bölgəsindəki Vunnumurrada (Wunnumurra Gorge) 28 min illik sənət əsəri
Bizim eranın 79-cu ildə Pompei şəhərindəki meyxananın divarındakı qraffiti
Söhbət qayaüstü yazılar və ya kitabələrdən yox, qraffitidən gedir. Nədir qraffiti? Qraffiti, divara və ya başqa bir əşyanın üzərinə, əsasən iznsiz və hər kəsin görə biləcəyi yerlərdə çizilmiş işarə və ya yazılardır.
Qraffiti, bütün insan mədəniyyətlərində var olsa da, bu gün bildiyimiz şəkli ilə 1960-cı illərin sonlarında Nyu Yorkda meydana çıxıb. İlk olaraq bu, uşaqların adlarının divarlara və ya qatar vaqonlarının üzərinə yazılması ilə başladı.
Erkən etiketlər – 1960-cı illərdə qraffiti
Etiketlər tərz olaraq inkişaf etməyə başladı, küçə divarlarından qatarların içərisinə və xaricinə daşındı. Qraffitiçilər metro qatarları vasitəsilə adlarını Nyu York şəhərinin hər bir istiqamətinə “göndərə” bilirdilər.
Ən erkən etiketlərdən biri “Taki 183” idi. Taki, yunanca xristian adının qısaldılmış forması idi, 183 isə küçə nömrəsi idi. Digər məşhur erkən dönəm etiketlərindən “Phase 2” və “Futura 2000”i qeyd etmək olar.
1970-ci illərdə qraffiti
Bu dövrdə artıq etiketlər divardakı adlardan, böyük və rəngli əsərlərə çevrilməyə başladı. Bunun üçün qraffitiçilər qatarların çöl panellərini seçirdilər.
Spinin bu əsəri 1973-cü il “New York Magazines” Taki mükafatlarında ən yaxşı qraffiti əsəri nominasiyasının qalibi olub.
Qraffitiçilər əsərlərinin daha cazibədar olması üçün yazılarında vurğulardan və kölgələrdən istifadə edir, yeni-yeni obrazlar (əsasən də cizgi filmi obrazları) yaradırdılar.
Qraffiti tarixi, amerikan yeraltı cizgi roman sənətçisi Voqan Bodedən (Vaughn Bode) bəhs etmədən tamamlanmış sayılmaz. Karikatura stili qraffiti sənətçiləri arasında çox populyar idi və hələ də populyardır.
1980-ci illərdə qraffiti
Qraffiti sənətinin dünyada populyarlaşmasının səbəblərindən biri, “Subway Art” adlı bir kiatbla bağlı idi. Kitab, iki məşhur nyu yorklu fotoqraf Henri Çalfant (Henry Chalfant) və Marta Kuper (Martha Cooper) tərəfindən hazırlanmışdı.
1990-cı illərdə qraffiti
1990-cı illərin əvvəlləri Nyu Yorkda cinayətlər, oğurluqlar və narkotik alveri, avtomobil oğurluqları, həmçinin qruplaşmalar arası toqquşmalar geniş yayılmışdı. Bələdiyyə sədri Rudolf Giliani bütün bu halları aradan qaldırılması istiqamətində, həmçinin qatarların üzərində yazılmış qraffitilərin silinməsi yönündə bir çox işlər gördü.
Modern qraffiti
Mükəmməl bir “əl stili”nə sahib olmaq qraffiti sənətçisi üçün ən böyük uğurdur. Etiket hərfləri müəllifin stilini və kim olduğunu göstərir. Müasir əl stilləri, etiketləmə və kalliqrafiyanın kombinasiyası olaraq, “Kalliqraffiti” adlanır.
