Ənənəvi masonluqda qadınların yeri
Masonluq, orta əsrlərdə daş ustalarının (bənnaların) birliklərinə dayanan bir ənənəyə sahibdir. Bu ənənə birmənalı olaraq qadınların bu birliklərə üzvlük məsələsini istisna etmişdir. Avropada erkən dönəm mason lojaları, operativ (daş ustalığı) masonluqdan spekulyativ (fəlsəfi və etik təlimlərə əsaslanan) masonluğa keçərkən qadınların bu cəmiyyətlərdən kənarda tutulması qaydasına riayət edilmişdir. Ənənəvi masonluqda “sadəcə kişilərin üzv ola biləcəyi” prinsipi XVIII əsrin əvvəllərində (1717) qurulan İngiltərə Böyük Lojası tərəfindən də qəti şəkildə mənimsənilmişdir. Ancaq tarixdə bəzi istisnalar olmuş və qadınlar masonluqda dolayı və ya birbaşa yer almışlar. Lakin necə deyərlər, istisnalar qaydanı pozmaz…
Orta əsrlər və Renessans Avropasında qadınlar qanuni olaraq atalarına, evləndikdən sonra isə ərlərinə tabe hesab olunurdular. Orta əsrlər ticarətində qadınların statusu, böyük ölçüdə subay qadınlar üçün işlədilən və hüquqi termin hesab olunan “femme sole” ilə izah olunurdu. Bu, əsasən, dul qalmış sahibkar arvadı üçün işlədilirdi. Belə qadınlara, həyat yoldaşlarının ölümündən sonra onun biznesini davam etdirməsinə icazə verilir, şirkət və ya gildiya içərisində hüquqları tanınırdı.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əsrlərdən bəri formalaşan ənənələr, həmçinin bir sıra erkən masonik qanun və mətnlər qadınların birliyə üzvlük məsələsində qəti mövqedə olsa da, tarixdə bəzi istisna nümunələrə rast gəlmək mümkündür.
Məsələn, Norviçdə Qannilda (Gunnilda) adlı bir qadın 1256-cı ildə “Close Rolls” (“Qapalı Məktublar”) təqvimində bənna olaraq qeyd olunmuşdur.(1)
Başqa bir nümunəyə görə, bir memar qızı olan Sabina von Ştaynbaxın (Sabina von Steinbach) XIV əsrin əvvəllərində Strasburq kafedralında çalışdığı söylənilməkdədir. Lakin onun çalışması barədə ilk qeydlərə 300 il sonra rast gəlinir.
İngiltərədə qadınların masonluğa qatılmalarına dair ilk ip uclarına Regius Əlyazmasında (təxminən 1390-1425-ci illər) və 1408-ci ilə aid York Minsterdəki loja arxivində rast gəlinir. Ayrıca, 1693-cü il tarixli və sonradan Yorkda İngiltərə Böyük Lojası tərəfindən icazə sənədi olaraq istifadə edilən “York Əlyazması No 4-dəki ittiham, “bənna ediləcək olan kimdir?” ifadəsini özündə əks etdirir. Bir çox mason tarixçi bunu bir “nəşr xətası” olaraq qeyd etsə də, sənədi incələyən və kataloqlaşdıran Adolfus Frederik Aleksandr Vudford (Adolphus Frederick Alexander Woodford) bunu gerçək olaraq dəyərləndirmişdir.
XVI və XVII əsrlərdə Britaniyadakı masonlar arasında qadınların statusunun, Edinburqdakı Müqəddəs Məryəm Kapellasındakı (St. Mary’s Chapel) lojanın qeydlərində arxivləşdirilən statusa bənzər olması ehtimal edilir. Bir qəsəbə sakini, masonları işə alma və təlimləndirmə azadlığını ödəyə bilərdi. Bir usta masonun dul arvadı, lojanın rəfiqini (usta köməkçisini) işə almaq yolu ilə əvvəlki müştərilərindən sifariş ala bilərdi.
Fransız qadın masonluğu: “Qəbuletmə lojaları” (“Loges d’Adoption”)
1730-cu ildə Fransada masonluğa bənzər bir qadın cəmiyyəti meydana çıxdı. Bu cəmiyyət “Fidelite” təriqəti adlanırdı. Simvolları dənizçilərdən götürülmüşdü.(2) Dörd dərəcəlik sistemə malik idi:
- Garçon de Cabine;
- Maitre;
- Commandant;
- Vice-Amiral.
Lakin bu təriqət cəmi iki il ömür sürdü. 1740-cı illərdə Fransada, “Qəbul etmə lojaları” (Loges d’Adoption) meydana çıxmağa başladı. Müntəzəm (sadəcə kişilərə özəl) lojalara bağlı olaraq, masonların arvadları və qadın qohumları bu lojalarda gerçək rituallara bənzər bir ritualla paralel dərəcə sisteminə qəbul edilirdilər. Qeyd edək ki, bu lojaların ən məşhur üzvləri arasında fransız kraliçası Mariya Antuanetta və məşhur filosof Madam de Staeli göstərmək olar. 1747-ci ildə Cəngavər Buşen (Beauchaine), ritualları sözdə Karbonarilərin erkən versiyasına dayandığı iddia edilən Odunçular təriqətini (Ordre des Fendeurs) yaratdı. Təriqətin mərasimlərinin keçirildiyi məkan “Cour a Bois” adlandırılırdı ki, bu da meşəni təmsil edirdi.(3) Təriqətin rəhbəri “Pere-Maitre”, kişi və qadın üzvləri “Cousines” və “Cousins” ünvanları daşıyırdılar.
1774-cü ildə “Qəbul etmə lojaları” Fransanın Böyük Şərqinin yurisdiksiyasına tabe edildi. Burada dörd dərəcəlik sistem mövcud idi:
- Şagird (qadın şagird);
- Yoldaş (Rəfiq)
- Xanım (Maîtresse);
- Qüsursuz Mason (Parfaite Maçonne).
XVIII əsrin sonlarında on dərəcəlik sistem ortaya çıxdı. Fransız inqilabının başlanğıcında, terror dönəmi sırasında qısa durğunluğun ardından “qəbul etmə lojaları” inkişaf etdi. Hətta 1805-ci ildə Strasburqda belə lojalardan birinə imperatriçə Jozefina başçılıq edirdi. 1808-ci ildə Fransanın Böyük Şərqi bu lojaların konstitusiyaya uyğun olmadığına qərar verdi və 1901-ci ilə qədər – Fransanın Böyük Şərqi tərəfindən yenidən canlandırılmasına qədər qadağan edildi. 1959-cu ildə Fransa Qadın Böyük Lojası olaraq müntəzəm masonluğu (Qədim və Qəbul Edilmiş Şotland Ritini) qəbul etdilər. Hazırda sadəcə bir loja (“Cosmos”) “qəbul etmə” ritualında qalmaqdadır.
Qadınları qəbul edən digər cəmiyyətlər
ABŞ-da masonların həyat yoldaşlarını və qadın qohumlarını qəbul edən bir neçə cəmiyyət mövcuddur. Niderlandda Toxucular təriqəti yalnız qadınları qəbul edirdisə, ABŞ-dakı təriqətlər həm kişiləri, həm də qadınları qəbul edirdi. Bunların “Qəbul etmə lojaları” kimi öz mərasimləri vardı.
“Şərq Ulduzu” Ordeni
1850-ci ildə Rob Morris tərəfindən yaradılıb. Ritualı İncilə dayanır. ABŞ-da və Şotlandıyada varlığını sürdürməkdədir.
“Şərq Ulduzu” Prins Hol Nişanı 1874-cü ildə Prins Hol masonluğuna bağlı bir qurum olaraq yaradılıb.
“Amaranth” Nizamı ritualı 1860-cı ildə İsveç kraliçası Kristina tərəfindən yaradılıb. Ustad masonlara və onların qadın qohumlarına açıq olan bu cəmiyyətin üzvlərinin öncə “Şərq Ulduzu” Nizamına qatılmaları məcburi idi. Lakin 1921-ci ildə bu iki cəmiyyət ayrıldı.
Şimali Amerikadakı Qadınların Şərq Məbədi 1903-cü ildə Qərbi Virciniyada (Wheeling) qurulub və təriqətin Şimali Amerikada 16 mindən çox üzvü var. Üzv olmaq istəyən bir qadın, “Mistik Şriner Zadəganlarının Qədim Ərəb Təriqəti” (Ancient Arabic Order of the Nobles of the Mystic Shrine) üzvü ilə və ya bir ustad masonla doğum, evlilik və ya qəyyumluq yolu ilə qohumu olmalıdır. Bundan əlavə, 18 yaşında olmalı və üzvlük üçün müraciət edilən bölgədə ən azı altı ay yaşamalıdır.
Qüds Ağ Türbə Nizamı üzvləri də ali bir varlığa inanırlar. Üzvlük, ustad masonların 18 yaşına çatmış qadın qohumlarına və ya 3 ildir aktiv olan və ya Qızlar üçün Beynəlxalq Göy Qurşağı Nizamı (“Job’s Daughters International”) üzvlərinə açıqdır.
Yerixonun Qəhrəman Qadınları, Prins Hol masonluğunun bir qoludur, Kral Tağı (Royal Arch) masonlarına və onların qadın qohumlarına açıqdır.
Kirena (Cyrenes) Təriqəti də Prins Hol masonluğunun bir qoludur və Məbəd Cəngavərləri masonlarına və onların qadın qohumlarına açıqdır.
Toxucular Təriqəti (Orde van Weefsters / Vita Feminea Textura) 17 iyul 1947-ci ildə Niderland masonlarının arvadları tərəfindən yaradılıb. Toxuculuq alətlərini simvol olaraq istifadə edərək, bir ritual sistemi yaradılıb. Cəmiyyət 18 yaşına çatmış hər bir qadına açıqdır. Hazırda Niderlandda 17, Fransada (Paris) bir lojası fəaliyyət göstərir.
Yarı-mason ritləri
Qadınları qəbul edən bir çox ritlər masonik tərzdə rituallara sahibdirlər. Onlar masonlar tərəfindən qurulub.
Pug Təriqəti (və ya Mops Ordeni) katoliklərin mason olmasını qadağan edən Papa qərarını aşmaq üçün təxminən 1740-cı ildə Bavariyada yaradılıb. Həm kişiləri, həm də qadınları qəbul edən təriqətin pug itinin sədaqətinə dayanan tək bir ritualı var.
Kaliostronun Misir Riti 1784-cü ildə Bordoda yaradılıb. Bu loja normal fransız masonluğunun üç dərəcəsinə (şagird, rəfiq və usta), lakin çox fərqli və daha mistik rituala sahib idi. Əsl masonluğu yenidən canlandırdığını iddia edən Kaliostro, hər yerdən üzv cəlb etməyə başladı. Kişi və qadınlar üçün qəbul mərasimləri eyni idi, lakin kiçik fərqlər vardı: kişilər Kaliostro (Böyük Kopt), qadınlar isə onun həyat yoldaşı (Şeba kraliçası) tərəfindən qəbul edilirdi.
Memfis-Misraim Riti Kaliostro ritinin bir növü olaraq yaradılıb. 1817-ci ildə qadağan edilib, 1838-ci ildə isə Memfis Riti olaraq yenidən formulə edilib. 1880-ci ildə hər iki rit, Cüzeppe Qaribaldi tərəfindən Memfis-Misraim Ritində birləşdirilib. Hazırda bu nizam 99 dərəcəlik sistemə malikdir.
Qızıl Şəfəq Hermetik Təriqətinə üzvlük və ritualı masonluqla güclü şəkildə bağlı idi, lakin mason olmayanlara və qadınlara açıq idi. Dərəcələr Kabala üçün bir təlim sistemi təşkil edirdi və bir sonrakı dərəcəyə keçiddən öncə imtahandan keçmək vacib hesab edilirdi.
Qadınların ilk masonik təcrübələri
Burada masonluğa qəbul edilmiş bir neçə qadın haqda danışacağıq. Qeyd edək ki, bunların əksəriyyətinin oxşar hekayələri vardır: loja toplantılarının keçirildiyi məkanda gizlənmiş, bütün olan-keçənləri izləmiş, aşkara çxıarıldıqda isə sirləri gizli saxlasın deyə masonluğa qəbul edilmişlər…
Elizabet Oldvort (Elisabeth Aldworth)
Qadınların masonik mərasimlərə qatıldığına dair sənədləşdirilmiş ən qədim nümunələrdən biri, XVIII əsrin əvvəllərində İrlandiyada yaşamış Elizabet Oldvortdur (Elisabeth Aldworth). Sənəddə Oldvortun, atasının lojasında bir toplantıya təsadüfən şahid olduğu və ardından lojaya qəbul edildiyi deyilir. Onun hekayəsi, qadınların masonik cəmiyyətlərdə mövcudluğunun ilk nümunələrindən hesab olunur.
Avstriya-Macarıstan tarixçisi Lajos Abafi (Ludwig Aigner), 1778-ci ildə “Zurn tugendhaften Reisenden (“Fəzilətli səyyah”) adlı Eperjes (bu günkü Slovakiyada Prešov) lojasının rəhbəri olan Márton Heinzelinin üç qadını mason olaraq qəbul etdiyini yazır. O, daha çox qadın qəbul etmək və ayrı bir qadın lojası qurmaq istəsə də, Vyanadan razılıq gəlməmiş və hətta qadağan edilmişdi.
Mariya-Henrietta Hayniken (Marie-Henriette Heiniken)
Daha çox Madam de Xaintrailles adı ilə tanınan alman əsilli bu xanım, Napoleon savaşları zamanı kişi cildində orduda xidmət etmişdi. Onun, bir çox mənbələrdə sevgilisi olaraq göstərilən general Şarl Antuan Xaintraillesin əmrində xidmət etdiyi qeyd edilir.
Bir rəvayətə görə Hayniken, fransız “Qəbul etmə” lojasına qatılmaq üçün Parisdə fəaliyyət göstərən “Loge des Frères Artistes”ə üz tutub və masonlar onun kimliyini öyrəndikdə cəsarətini təqdir edərək birinci dərəcəyə qəbul etdilər.
Helene/Ilona Hadik-Barkóczy de Szala
Qrafinya Barkóczy (1833–1887) böyük əmisinin masonluq haqqındakı kitablarına heyran qalmışdı və onun ölümündən sonra kitabxanasını qarışdırdı. İmperator Maksimilianın yavəri qraf Bela Hadik ilə evlənən qrafinyanın bir mason lojasına qəbul edilmə müraciəti Johannit Böyük Ustadı Ferenc Pulszky tərəfindən dəstəkləndi və 1875-ci ildə Unghvárdakı Böyük Şərqin bir kənd lojası olan Egyenlőség (Bərabərlik) Lojasında qəbul edildi. O zaman Macarıstanda müstəqil iki böyük loja vardı: St. John Böyük Lojası və Böyük Şərq.
Daha sonra xanımın qəbulu Böyük Şərqin qərarı ilə keçərsiz elan edildi, məsul şəxslər cəzalandırıldı. Lakin loja ləğv edilmədi, yalnız bir vəzifəli xaric edildi.
Yuliya Apraksin (Julia Apraxin) (1830–1913)
Mənşəcə rus olan Yuliya, 16 oktyabr 1830-cu ildə Vyanada, rus aristokrat və diplomat, qraf Aleksandr Petroviç Apraksin və polyak-rus mənşəli xanım qrafinya Yelena (Helena) Bezobrazovanın ailəsində dünyaya göz açıb. Daha doğrusu, sənədlərdə belə qeyd olunub. 1828-ci ildə Yuliyanın anası qraf József Esterházy ilə tanış olub və birinci ərindən boşandıqdan sonra onunla evlənib. Yuliya, 1880-ci ildə Madriddə “Fraternidad Iberica” (İberiya Qardaşlığı) adlı bir mason lojasına qəbul edilib.
Salome Anderson
1892-ci ildə amerikan qəzetləri Salome Anderson haqqında “dünyadakı yeganə qadın mason” olaraq yazılar tirajladı. Bəzilərinə görə, əmisinin evindəki lojada gizlənib masonluğun sirlərini öyrənmiş və deşifrə edildikdən sonra gizliliyə and içməsi üçün masonluğa qəbul edilmişdi. Sonradan o, məbədin idarə heyətində çalışmış, yüksək dərəcələrə yüksəlmiş, hətta “Şərq Ulduzu Nizamı”na qatılmışdı.
Ketrin Svit Babinqton (Catherine Sweet Babington)
Bənzər bir hekayə Ketrin Babinqton haqqında da söylənir. Onun mason olması barədə məlumatlar ilk olaraq 1886-cı ildə Şelbidəki (Şimali Karolina) ölüm elanında, daha sonra isə oğlunun masonluq karyerasının ana xətti ilə gəldiyini açıqladığı kitabında əks olunub. Onun 16 yaşında olarkən, əmilərinin lojasında gizlənərək sirlərə yiyələndiyi və yaxalanarkən sirləri açıqlamayacağına and içmək üçün qəbul olunduğu deyilir. Lakin məlumatın doğruluğu dəqiq deyil, oğlunun kitabına istinadən güman edilir və ümumiyyətlə, bu civarda belə bir lojanın mövcudluğuna dair hər hansı sübut yoxdur.
XIX əsrdə qadın masonluğu: Qarışıq masonluq: Co-Freemasonry (Le Droit Humain)
Maria Deraismes, 14 yanvar 1882-ci ildə Paris ətrafında yerləşən Le Pecq qəsəbəsində “Loge Libre Penseurs”da (Azad Mütəfəkkirlər Lojası) masonluğa qəbul edilib. Deraismes, demokratiya, qadın hüquqları və kilsə ilə dövlətin ayrılması üçün mübarizə aparan bir yazar və aktivist idi. Lojası, onu qəbul etdirmək üçün 9 yanvarda la Grande Loge Symbolique Ecossaise-dən ayrılmışdı. Daha sonra, o, lojasının öncəki yurisdiksiyaya yenidən qayıda bilməsi üçün istefa etdi. Uzun müddətli cəhdlərin sonunda mason həkim Georges Martinin yardımı ilə 1893-cü ildə öz lojasını qurmağa başladı. 16 nəfər mason olmaq istəyən qadının iştirakı yaradılan bu loja “Le Droit Humain” olaraq adlandırıldı.
Qarışıq Masonluq, sosialist və teosof Annie Besant tərəfindən ingiliscə danışan ölkələrə yayıldı. O, 1902-ci ildə ilk 3 dərəcəni aldıqdan sonra Londonda 6 nömrəli “İnsan vəzifəsi” Lojasını qurdu. Daha sonra Avropa, Asiya və Amerika qitəsinə yayılan qarışıq masonluğun hazırda 30 minə yaxın qadın üzvü var.
XX və XXI əsrlərdə qadın masonluğu
XX əsrdə qadın masonluğu daha da güclənmiş və bir çox ölkədə rəsmi masonik cəmiyyətlər tərəfindən tanınmağa başlamışdır.
1945-ci ildə Fransada tamamilə qadın üzvlərdən ibarət Fransa Qadın Böyük Lojası (Grande Loge Féminine de France) yaradılmışdır. Daha sonra bu model Almaniya, İtaliya və İspaniya kimi Avropa ölkələrində də yayılmışdır.
ABŞ-da, ənənəvi kişi mason cəmiyyətləri qadınları müstəqil masonlar olaraq tanımasalar da, “Şərq Ulduzu” (“Dan Ulduzu”) Lojası kimi qurumlar qadınların masonik rituallara qatılmasına icazə vermişdir.
Türkiyədə qadın masonlar, 1991-ci ildə yaradılan Türkiyə Qadın Mason Böyük Lojası çətiri altında birləşmişdir. Bu qurum, müstəqil olaraq fəaliyyət göstərməkdədir.
Bu gün dünyada qadın masonlar 3 əsas qurumda fəaliyyət göstərirlər:
- Müstəqil qadın mason lojaları (Məsələn, Fransa Qadın Böyük Lojası)
- Qarışıq masonluq (Co-Freemasonry) (məsələn, Le Droit Humain)
- Ənənəvi masonluğa bağlı qadın cəmiyyətləri (məsələn, Eastern Star)
Transgender qadınlar və masonluq
2018-ci ildə İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojası tərəfindən, transgender kişilər və qadınlarla bağlı “başlanğıcdan sonra kişi olmaqdan çıxan bir mason, mason olmaqdan çıxmaz” ifadəsinin yer aldığı bir sənəd yayımlandı. Bu sənədə görə, transgender kişi və qadınların mason olmaq hüququ tanınırdı.
*****************************************
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
- Türk Mason Dergisi (Sayı 1 – 1951)
