Tarixi qəhrəmanlar yazır. Amma qəhrəmanlar təkcə döyüşlərdə fərqlənmir, onlar alim, kəşfiyyatçı, həkim, din xadimi və digər peşə sahibləri də ola bilər. Əməlləri zamanın salnaməsinə həkk olunmuş hər bir məşhur şəxsiyyətin saysız-hesabsız qəhrəmanlıqları var ki, onların gözəl töhfələri ictimaiyyətdən gizli qalır. Çox vaxt daha tanınmış müasirlərinin kölgəsində qalan bu şəxslər qeyri-adi cəsarət, ixtiraçılıq və möhkəmlik nümayiş etdirirlər. Onların hekayələri, gizli xəzinələr kimi, insan potensialının dərinliklərinə və ortaq keçmişimizin tez-tez gözdən qaçan tərəflərinə nəzər salır.
1. İsgəndəriyyəli Hipatiya (360-415-ci illər)
Hipatiya (Hypatia) yunan riyaziyyatçısı və Roma Misirində neoplatonist filosof idi. O, riyaziyyat və astronomiyaya əhəmiyyətli töhfələr verib, eyni zamanda qadınların təhsilə çıxış imkanlarının məhdud olduğu bir vaxtda elm öyrədir və təbliğ edirdi. O, tez-tez dövrünün ən görkəmli qadın alimlərindən və ziyalılarından biri kimi qeyd olunurdu. Hipatiya atası İsgəndəriyyəli Teondan riyaziyyat, astronomiya və fəlsəfə daxil olmaqla müxtəlif sahələrdə hərtərəfli təhsil alıb. Görkəmli neoplatonist filosof kimi o, öz fəlsəfi inanclarını riyazi və elmi araşdırmaları ilə birləşdirərək, kainatı dərk etmək üçün vahid yanaşmaya öncüllük edib. Bu gün o, riyaziyyata verdiyi töhfələrə görə qeyd olunur. Əvvəlki alimlərin riyazi əsərlərini redaktə edərək təkmilləşdirib, cəbr, ədədlər nəzəriyyəsi və həndəsə üzrə traktatlar yazıb. Təəssüf ki, İsgəndəriyyədəki siyasi və dini gərginliklər səbəbindən Hipatiyanın həyatı zorakılıqla başa çatıb. Bütpərəst inancları və qubernator Oresteslə əlaqəsi onu hədəfə çevirdi. Eramızın 415-ci ilində xristian kütləsi tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldü və İsgəndəriyyə tarixində qaranlıq bir səhifəyə çevrildi.
2. Boudika (təxminən eramızın 25-60-cı illəri)
Boudika (Boadicea) eramızın I əsrində qədim Britaniyada İseni qəbiləsinin Kelt kraliçası idi. O, eramızın 60-61-ci illərində Roma hakimiyyətinə qarşı böyük üsyana rəhbərlik edən cəsarətli və məğrur döyüşçü kimi xatırlanır.
Onun əri Kral Prasutaqusun ölümündən sonra romalılar İseni torpaqlarına nəzarəti ələ keçirdilər, Boudika ilə pis rəftar etdilər və qəbilənin hüquqlarını pozdular. Buna cavab olaraq, Boudika öz xalqını və qonşu qəbilələri toplayaraq, güclü bir ordu yaratdı. Onun qüvvələri Roma yaşayış məntəqələrinə dağıdıcı hücumlar etdi, xüsusən Kolçester, London (o zaman Londinium) və Verulamium (indiki Müqəddəs Albanlar) şəhərlərini yağmaladı.
Bununla belə, onun üsyanı nəhayət, Qərbi Midlenddə Roma qubernatoru Suetonius Paulinus tərəfindən həlledici məğlubiyyətlə yekunlaşdı. Boudika əsir düşməmək üçün intihar edərək özünü öldürdü, lakin onun mirası xarici zülmə qarşı ingilis müqavimətinin simvolu olaraq hələ də yaşayır.
3. Qupta imperatriçası Kumaradevi (eramızın IV əsri)
İmperatriça Kumaradevi eramızın IV-VI əsrləri arasında qədim Hindistanda inkişaf edən Qupta İmperiyası dövründə görkəmli şəxsiyyət idi. O, Hindistan tarixində incəsənətin, mədəniyyətin və təhsilin dəstəklənməsi və təbliğində mühüm rol oynayıb. Kumaradevi ən məşhur Qupta hökmdarlarından biri olan imperator II Çandraquptanın həyat yoldaşı idi. Onun hakimiyyəti dövründə ədəbiyyat, elm və incəsənət sahələrində əhəmiyyətli nailiyyətlər qazanılmışdı.
Onun adı, xüsusilə, qayalarda tikilmiş mağara məbədləri qrupu olan məşhur Udaigiri mağaraları ilə əlaqələndirilir. Bu mağaralarda heyrətamiz heykəllər və yazılar var ki, onların çoxu Kumaradevi və onun töhfələrinə təriflər əks etdirir. Onların yaradılmasında və himayədarlığında Kumaradevinin mühüm rol oynadığına inanılır.
4. Moçizuki Çiyome (XVI əsr)
Moçizuki Çiyome XVI əsrdə Yaponiyanın Senqoku dövründə diqqətəlayiq bir şəxsiyyət idi. O, qadın ninja (kunoiçi) və qadın casuslar şəbəkəsinin yaradılması ilə tanınır.
Çiyomenin dəqiq keçmişi və erkən həyatı bir qədər qaranlıqdır, lakin onun zadəgan və ya samuray arvadı olduğuna inanılır. Əri döyüşdə öldürüləndə o, öz bacarıqlarından istifadə edərək qəbiləsinə kömək etmək qərarına gəldi. Çiyome çox vaxt yetim qalan qızları və ya kasıb ailələrdən olan və şübhə doğurma ehtimalı az olan qadınları işə götürdü və casus kimi yetişdirdi. “Kunoiçi” kimi tanınan bu qadın casuslar Yaponiyada siyasi qarışıqlıq və müharibə dövründə kəşfiyyat məlumatlarının toplanması, casusluq və təxribat fəaliyyətlərində mühüm rol oynayıblar. Onlar məlumat toplamaq, maskalanma, hiylə və sızma bacarıqlarından istifadə edirdilər.
Çiyomenin “kunoiçi” şəbəkəsi onun qəbiləsinin sağ qalmasına və uğurlarına töhfə verdi. Bəzi digər tarixi şəxsiyyətlər kimi tanınmasa da, qadın ninja və gizli şəbəkənin lideri kimi töhfələri onu Yaponiya tarixinin valehedici və əhəmiyyətli naməlum qəhrəmanına çevirir.
5. Tsin Şi Xuandinin hüquqşünas məsləhətçiləri (e.ə. III əsr)
Çinin ilk imperatoru Tsin Şi Xuandi (Qin Şi Huanq), islahatları və Çini Qin sülaləsinin hakimiyyəti altında birləşdirməsi (e.ə. 221-206) ilə tanınır. O, sərt qayda və dövlətin gücünü vurğulayan Leqalist fəlsəfədən çox təsirlənirdi. Bir neçə hüquqşünas məsləhətçi onun siyasətinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. Bunlardan ən görkəmliləri Li Si, Han Fei və Xunzi idi. Li Si, hakimiyyəti mərkəzləşdirən və güclü, mərkəzləşdirilmiş bürokratiya quran hüquqi məcəllənin qəbul edilməsinə və inzibati islahatların layihələndirilməsinə kömək etməklə tanınır. Onun töhfələri Qin sülaləsinin idarəçiliyinin əsasını qoydu.
Han Feinin “Han Feizi” kimi tanınan yazıları sərt qanunlar və sərt cəzalar vasitəsilə effektiv idarəçilik sisteminin yaradılması barədə idi. Xunzi, Qin Shi Huang’ın birbaşa məsləhətçisi olmasa da, dövrün əhəmiyyətli bir hüquqşünas mütəfəkkiri idi. Onun yazıları imperatorun həyata keçirdiyi qanunçuluq prinsiplərinə uyğun gələn ciddi əxlaqi tərbiyə və dövlət nəzarəti vasitəsilə ictimai nizam ideyasını təbliğ edirdi.
Bu hüquqşünas məsləhətçilər Tsin Şi Xuandiyə hakimiyyəti birləşdirməyə, qanunları standartlaşdırmağa və mərkəzi hökuməti gücləndirməyə kömək etdi. O, tez-tez Böyük Çin Səddi və Terrakota Ordusunun tikintisi ilə xatırlansa da, ona güclü idarəçilik sistemi yaratmağa və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyə yardım edən bu köməkçilər olmuşdu.
6. Hannibalın baş mühəndisi Maharbal (e.ə. III əsr)
Maharbal İkinci Pun Müharibəsi (e.ə. 218-201) zamanı görkəmli şəxsiyyət olub və Hannibalın baş mühəndisi və hərbi strateqi kimi fəaliyyət göstərib. Cəsarətli taktikaları ilə məşhur olan Karfagen generalı Hannibal, Maharbal də daxil olmaqla ordusuna rəhbərlik edərək Romaya qarşı cəsarətli bir kampaniya aparırdı.
Maharbal döyüşlər zamanı Hannibalın qüvvələrinin maddi-texniki dəstəyini və effektivliyini qorumaqda mühüm rol oynayırdı. Baş mühəndis kimi o, ordunun hərəkətliliyini təmin edən körpülər və yollar kimi mühüm infrastrukturun tikintisinə və saxlanmasına nəzarət edirdi.
Bəlkə də onun ən məşhur anı eramızdan əvvəl 216-cı ildə Hannibalın Roma Respublikasına dağıdıcı zərbə vurduğu Kanna döyüşündən sonra gəldi. Maharbal, şəhərin alınacağına inanıb Hannibalı dərhal Romaya yürüş etməyə çağıraraq, tez hərəkət etməyi tövsiyə etdi. Lakin Hannibal daha ehtiyatlı bir yanaşma seçdi.
“Maharbalın təklifi” hadisəsi hərb tarixində əldən verilmiş fürsətlərin simvoluna çevrilib. Məsləhətinə məhəl qoyulmamasına baxmayaraq, Maharbal Hannibalın ordusunda sadiq və bacarıqlı bir zabit olaraq qaldı və Karfagen generalının Romaya qarşı əfsanəvi kampaniyalarına töhfə verdi. Hannibalın özü qədər tanınmasa da, Maharbalın strateji təcrübəsi və töhfələri İkinci Pun müharibəsi zamanı Karfagen müharibəsinin ayrılmaz hissəsi idi.
7. Birutė (XIV əsr)
Litvadan olan tarixi şəxsiyyət Birutė, təxminən XIV əsrdə yaşamış zadəgan qadın idi. Litva bütpərəstliyinə xristianlıq tərəfindən təhlükə gəldiyi bir dövrdə Litva mədəniyyətini qorumaq və xristian dinini qəbul etməyə müqavimət göstərməyindəki roluna görə qeyd olunur.
Birutėnin adı tez-tez Litvanın Böyük Hersoqu Kęstutis ilə əfsanəvi evliliyi ilə əlaqələndirilir. Xalq rəvayətlərinə görə, ərinin cəhdlərinə baxmayaraq, o, xristianlığı qəbul etməkdən imtina edib.
Onun xristianlaşmaya qarşı çıxması daha geniş mədəni təsirlərə malik idi, o dövrdə Şərqi Avropada sürətlə yayılan Katolik Kilsəsinin təsirinə qarşı qatı müqaviməti təmsil edirdi. Birutėnin həyatının dəqiq təfərrüatları bir qədər əfsanə ilə örtülsə də, o, Litva folklorunda xarici təzyiqlərə müqavimət simvolu və ənənəvi bütpərəst inancların qoruyucusu kimi qeyd olunur.
8. Huanq Daopo (XIII-XIV əsrlər)
Çin tarixinin görkəmli şəxsiyyəti Huanq Daopo ipəkçilik sənayesində inqilab edən və Çinin iqtisadi rifahına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verən qabaqcıl tekstil innovatoru idi. Zhejiang əyalətində kasıb bir ailədə anadan olan Huanq Daopo toxuculuqda müstəsna istedad nümayiş etdirmiş və tezliklə öz təcrübəsi ilə tanınmışdı. O, ipəkçilik və toxuculuq istehsalı texnologiyaları haqqında bilikləri öyrənərək və paylaşaraq, Çinin hər yerinə geniş səyahət etdi. Huanq Daoponun yenilikləri arasında yeni dəzgahların inkişafı, təkmil toxuculuq üsulları və mürəkkəb boyama üsullarının tətbiqi daxil idi.
Onun ipək sənayesinə verdiyi töhfələr nəinki ipək məhsullarının keyfiyyətini, həm də istehsalın səmərəliliyini artırdı, ipəyi cəmiyyətin daha geniş təbəqəsi üçün daha əlçatan etdi. Bu da öz növbəsində Yuan sülaləsi (1271-1368) dövründə Çin iqtisadiyyatına dərin təsir göstərmişdi. Huanq Daoponun irsi Çinin tekstil sənayesində innovasiya və sahibkarlığın simvolu olaraq qalmaqdadır. O, çoxəsrlik ipək istehsalı ənənəsinin qorunub saxlanılmasında və inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynayıb. Onun ipəkçilik və toxuculuq texnologiyasına təsiri bu günə qədər hiss olunacaq dərəcədə qalmaqdadır.
9. Vibia Perpetua (təxminən 181-203-cü illər)
Müqəddəs Perpetua kimi də tanınan Vibia Perpetua II əsrin sonu və III əsrin əvvəllərində Afrikanın Roma əyalətində (indiki Tunis) yaşamış erkən xristian şəhid idi. Onun hekayəsi ilk növbədə öz yazıları, xüsusən də “Müqəddəs Perpetua, Müqəddəs Felisiti və onların yoldaşlarının ehtirası” adı ilə tanınır. Perpetua güclü xristian inancı ilə tanınan gənc zadəgan xanım idi. Xristianlığın Roma İmperiyasında rəsmi olaraq tanınmadığı bir dövrdə dini inanclarına görə təqib və həbslərlə üzləşməsinə baxmayaraq, o, öz inancına sadiq qalmışdı.
Onun ən mühüm töhfəsi həbsdə olarkən saxladığı gündəlikdir, burada ilk məsihçilərin həyatları və üzləşdikləri çətinliklər haqqında dəyərli məlumatlar verilir. Bu gündəlik, ilk xristian icmasını və onların əqidəsinin gücünü başa düşməkdə mühüm rol oynamışdır. Perpetua, qulu Felisiti də daxil olmaqla, xristian yoldaşları ilə birlikdə arenada vəhşi heyvanlara atıldı və sonda qılıncla öldürüldü.
10. Əhməd ibn Fədlan (X əsr)
Əhməd ibn Fədlan X əsrdə yaşamış ərəb səyyahı və yazıçısı idi. O, Şərqi Avropada Volqa bölgəsinə etdiyi səyahət haqqında ətraflı məlumatı və müxtəlif mədəniyyətlər, xüsusən də vikinqlər haqqında apardığı müşahidələri ilə məşhurdur. İbn Fədlanın səyahətləri Abbasi xilafətinin sifarişi ilə həyata keçirilirdi və ilk növbədə diplomatik və kəşfiyyat xarakteri daşıyırdı. İbn Fədlan səyahəti zamanı türk xalqı olan Volqa bulqarları ilə qarşılaşmış, onların adət-ənənələrini, dini və həyat tərzini sənədləşdirmişdir. Bununla belə, onun ən məşhur qarşılaşması, “Şimalın rus xalqı” adlandırdığı vikinqlərlə olub. O, onların görünüşü, geyimləri, dəfn mərasimləri və ticarət fəaliyyətləri ilə bağlı dəyərli fikirlər təqdim edərək, qeydlərini erkən Vikinq mədəniyyəti haqqında qiymətli tarixi mənbəyə çevirib.
Hipatiyanın şüurunun parlaqlığından Budikanın qorxmaz üsyanına, Kumaradevinin mədəni idarəçiliyindən Moçizuki Çiyomenin gizli casusluğuna qədər bu məlumatlar antik dövrdə insan süurunun qeyri-adi müxtəlifliyini təmsil edir. Onlar normalara meydan oxudular, irsi qorudular və tez-tez qorxunc ehtimallara qarşı davamlılığı təcəssüm etdirdilər. Və onların hamısı yaşadıqları dövrün mürəkkəbliyini əks etdirərək bəşər tarixinin qobelenlərinə öz töhfələrini verdilər. Tarixin sakit dəhlizlərində bu adsız qəhrəmanlar bizə saysız-hesabsız danışılmamış hekayələri, qeyd olunmamış zəfərləri və hələ açılmamış çoxlu sirləri xatırladır.
