415-ci ildə İsgəndəriyyə küçələri səfil görünüşlü rahiblərin terror meydanına çevrilmişdi. Şəhərin Bizans imperatoruna bağlı başçısı Orestes və onun dəstəkçisi, riyaziyyatçı və filosof Haypatiyaya (Hypathia) qarşı iqtidar mücadiləsi edən yepiskop Kirill (Cyrill) ilə əlaqəli olan bir qrup keşiş Haypatiyanı küçənin ortasında işgəncə ilə öldürür.
Bəlkə də, çoxunuz bu səhnəni 2009-cu il istehsalı “Agora” filmindən xatırlaya bilirsiniz. Film, 400-cü illərin İsgəndəriyyəsini, Haypatiyanın həyatı fonunda işıqlandırır.
Riyaziyyatçı Teonun (Theo) rəhbərlik etdiyi İsgəndəriyyə Universitetində riyaziyyat və fəlsəfədən dərs verən Haypatiya, eyni zamanda öz tələbəsi olan və şəhərin valisi olan Orestes ilə yaxın münasibətə malik idi. Lakin digər yanda həm paqanlarla, həm də yəhudilərlə düşmənçilik edən Kirill və onun tərəfarları vardı. Bu qarşıdurma sonda Haypatiyanın öldürülməsi ilə nəticələndi.
Bəs Kirillin tərəfində yer alan və şəhərdə terror əsdirən “qardaşlıq” cəmiyyətinin nümayəndələri olan “Parabalanilər” kim idi?
Əslində yoxsul kütlə arasından seçilmiş, əsl görəvləri xüsusilə, cüzama tutulmuş xəstələri küçədən yığıb xəstəxanalara apararaq, onlara qulluq edən bu rahiblərin sonradan necə siyasi qrupa çevrildiyini izah etmədən öncə, yunan-Roma dünyansının antik xəstəxanalarından söhbət açmaq yerinə düşərdi.
Yunan-Roma dünyasında həyatda qala bilmək üçün dilənmək, yaxud zəngin insanların xidmətinə girməkdən başqa çarəsi olmayan yoxsul insanlar, sağlıq mövzusunda da şanslı kateqoriyada yer almırdılar. Varlı insanlara göstərilən tibb xidmətləri onlara şamil oluna bilməzdi. Ümumiyyətlə, xəstəxanalar bu günkü anlamda deyildi. Müayinə və müalicə fərdi xüsusiyyət daşıyırdı. Həmçinin çox tanrılı cəmiyyət olduğu üçün xəstəliklər hansısa tanrı ilə əlaqələndirilirdi və bu tanrılara həsr olunan məbədlərdə gerçəkləşdirilirdi müalicə…
Tibb xidmətinin strukturlaşdırılması xristianlığın gəlişi ilə başladı. Antik dünya bu dönəmdə iki yeni qurumla tanış oldu – yoxsul evləri və xəstəxanalar… Araşdırmaçı Timoti Uolker bir yazısında “Xristianlıq məşhur Bizans xəstəxanalarını yaratdı” deyirdi…
IV əsrə gəldiyimizdə xəstəxanalardan istifadə qaydalarında sapmalar müşahidə olunur. Belə ki, sağlıq evləri əsasən, yoxsul və evsizlər üçün sığınacaq rolunu oynamağa başlayırdı. Sanki xəstəxanalar xeyriyyə qurumları idi. Bu qurumlara “Ksenodoxiya” (Xenodochion) deyilirdi. Burada xidmət göstərən rahiblərin vəzifəsi küçələrdə qalan cüzamlı xəstələri yığıb bura gətirmək və müalicə etmək idi. Məhz, bu nöqtədə “Parabalani” anlayışına toxunmağın məqamı gəlir.
“Parabalani” adı 2 imperator qərarnaməsində keçir. Onlardan birincisi, Teodosius və Honoriusun 416 və 418-ci illərdə İsgəndəriyyə valisinə göndərdiyi əmrlər, digəri isə bundan yüz il sonra imperator Yustinianın, imzaladığı qərardır. Bu qərar, Teodosiusun verdiyi əmrin təkrarıdır.
Hipatiyanın öldürülməsindən bir il sonra, yəni 416-cı ildə İsgəndəriyyədən bir heyət çoxlu şikayət ərizələri ilə Konstantinopola gedir. Şikayətlərin əksəriyyəti əhəmiyyətsiz mövzular olsa da, bunların içərisində biri imperatorun diqqətini çəkir – özlərinə “Parabalanilər” deyən və terrorla məşğul olan rahib qrupun fəliyyətlərini əks etdirən sənədlər…
Sənədləri diqqətlə incələdikdən sonra imperator bir əmr imzalayır. Sənəddə deyilir:
- Bu qrupa bağlı olan şəxslərin sayı 500 nəfəri keçməməlidir;
- Namizədlər şəhərin kənar məhəllələrindən, əhali nisbəti nəzərə alınmaqla, bərabər sayda seçilməli idi;
- Seçilmiş namizədlərin təyin olunması üçün yerli rəhbərliyin razılığı alınmalı idi;
- Ən önəmlisi isə, namizədlər yoxsul, amma sağlam və güclü adamlardan seçilməli idi.
- Rahiblərin məhkəmə zalına və teatrlara girişi qadağan idi.
İki il sonra gələn yeni qərara əsasən, bu qrupa qatılmaq üçün say həddi 600 nəfərə qaldırımışdı.
“Parabalani” adının etimologiyası ilə də bağlı fərqli görüşlər mövcuddur. Henri Vaqner (Henry Wagner) adlı araşdırmaçıya görə, bu ada ilk dəfə 449-cu ildə İkinci Efes Məclisində rast gəlinir. (Bu tarixdə bir qrup rahibin bir kilsəyə hücum etdiyi deyilir.) Amma o, iddia edir ki, bu ad hamamçılar qrupuna verilən ad olub. Lakin bu iddia o qədər də mötəbər deyil. Çünki kiminsə hamamçılığı buraxıb, xəstələrə qulluq işinə meyl etməsi inandırıcı görünmür. Üstəlik, İsgəndəriyyədə hamamlara xəstə insanların toplanması, insanlar arasında isti qarşılanmazdı. Həmçinin, imperatorun hamamçılarla bağlı hansısa əmrlər, qərarlar verməsi ağlabatan deyil.
“Parabalani” adının etimologiyası ilə bağlı ən tutarlı məqam, tarixçi Sokratesin söylədiyi bir hekayədə nəql edilir. Belə ki, bir gün imperator Teodosius Konstantinopol teatrında bir döyüş tamaşası düzənləyir. İnsanlar isə israrla vəhşi heyvanla döyüşçünün savaşını istəyər. Vəhşi heyvanlarla döyüşən bu cür nəhəng pəhləvan adamlara “risk alan” anlamını verən “parabollos” deyərdilər.
Bir sıra antik çağ yazarlarının əsərlərində qeyd olunan, adları Konstantinopoldakı göstərilərdə, Efesdəki kilsə basqınlarında, İsgəndəriyyədəki siyasi cinayətlərdə və daha bir çox terror fəaliyyətlərində keçən, əsas görəvləri isə öz canlarını təhlükəyə ataraq şəhərin küçələrində cüzamlı xəstələrdən təmizləmək olan yoxsul rahiblərdən təşkil olunan parabalanilərin hekayəsi belə idi…