Hər şeyin leqallaşdırılma texnologiyası haqqında oxumusunuzmu? Oxuyubsunuzsa, homoseksualizm və eynicinsli nikahların necə qanuniləşdirilməsini başa düşəcəksiniz. Avropada pedofiliya və insestin leqallaşdırılmasının yaxın illərdə necə həyata keçiriləcəyi sizə aydın olacaq. Eyni zamanda, uşaq evtanaziyası da bu qəbildəndir.
“Overton pəncərəsi” (Overton window) və ya diskurs pəncərəsi (discourse window) – siyasətçi və fəalların ictimai çıxışlarında yolverilən fikir diapazonu çərçivəsinin cari ictimai diskursa əsaslanaraq mövcud olduğunu iddia edən sosioloji konsepsiyadır.
Diskurs pəncərəsi konsepsiyası Cozef Overton tərəfindən 1990-cı illərin ortalarında, onun Makinak İctimai Siyasət Mərkəzində işlədiyi müddətdə irəli sürülmüşdür. Konsepsiya mərkəzin daxili seminarlarında aktiv şəkildə istifadə edilsə də, geniş ictimaiyyət üçün ilk dəfə 2006-cı ildə, Overtonun ölümündən üç il sonra nəşr edilmişdir. Beləliklə, diskurs pəncərəsi ideyası nüfuz qazanır, Makinak Mərkəzinin əməkdaşları isə “Overton pəncərəsi”nə həsr olunmuş bir sıra materiallar hazırlayaraq ideyanı populyarlaşdırmaq və inkişaf etdirmək üçün davamlı çalışırlar.
Diskurs pəncərəsi konsepsiyası neokonservativ publisist və siyasətçi Coşua Trevino tərəfindən daha da inkişaf etdirilir. O, “Overton pəncərəsi”nin sərhədlərini təsnifləşdirmək məqsədilə 6 pilləli şkala təklif edir. Konsepsiya daha sonra siyasi şərhçi Qlen Bek tərəfindən “Overton Pəncərəsi” trilleri kitabında inkişaf etdirilir və populyarlaşdırılır. Bundan sonra, artıq dəyişikliklərə məruz qalmış pəncərə ideyası Co Karter tərəfindən dini mərkəzin dəstəyi ilə aparılan “Mədəniyyəti 5 asan addımda necə məhv etmək olar” (How to destroy culture in 5 easy steps) adlı tədqiqatında dərc edilir. Əsərin özü böyük tənqidə məruz qalır, lakin ətrafında yaranan səs-küy səbəbindən konspiroloji ideya ABŞ əhalisi, sonra isə bütün dünya əhalisi arasında son dərəcə məhşurlaşır.
Overtonun modelinə görə, istənilən bir zaman çərçivəsində müəyyən ideyalar başlanğıc nöqtəsi kimi çıxış edərək cari normanı təşkil edir, digər ideyalar isə burada məqbul olanlar diapazonuna daxil ola və ya olmaya bilər. Coşua Trevino tərəfindən təklif olunan 6 pilləli şkala bu mərhələləri özündə əks etdirirdi:
- Ağlasığmaz
- Radikal
- Məqbul
- Məntiqli
- Standart
- Mövcud norma
Əgər bir zamanlar kişilərin şortik geyinməyi və ya qadınların avtomobil idarə etməsi kifayət qədər müzakirəyə səbəb olurdusa, bu proses artıq adi bir hala çevrilib. Lakin heç də hər bir şey bu məsələlər fonunda sadə və xırda deyil.
Nasist Almaniyasında yəhudilərə qarşı kampaniya heç də birdən-birə formalaşmamışdır. İlk öncə “biz yuxarı təbəqəyik, siz isə insan təbəqəsinə aid deyilsiniz” fikirləri yayılır. Bu məsələ qəzetlərdə dərc olunur, müzakirələr aparılır, az keçmir ki, iqtisadi böhran meydana gəlir. Lakin artıq insanlar prosesin izahını iqtisadçılarda axtarmır, axı əsas səbəb yəhudilərdir?! Beləliklə, küçələrdə insanlar yürüş edərək nasist şüarları ilə çıxış edirlər və qapılarda, yəhudilərin mağazalarında təbaşirlə təhqirlər yazırlar. Nasizm siyasəti öz məqsədinə çatır.
Digər bir məsələ, Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində cinsi azlığın qalib gəlməsi, Pan Gi Munun onunla şəkil çəkdirməsi, ABŞ Konqresinin 2015-ci ildə eyni cinsdən olan insanların evliliyinə konstitusion haqq verilməsidir. Bu məsələ artıq dünyada müzakirəyə səbəb olub və hal-hazırda da onun mənfi təsirləri göz qabağındadır. Problem burasındadır ki, əgər iyrəncliyi, ajiotaji, böhranı, inqilabı yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuş siyasətçilər realizə olunması istədiyi məsələnin ən azı KİV-lərdə dərc olunmasına nail olurlarsa, televiziyada müzakirələr insanlara nümayiş olunursa, o zaman artıq proses həyata keçirilib demək olar. Overton siyasətinin mahiyyəti də elə burdan meydana gəlir. Bundan əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, insanlar radikal düşüncəli olsalar belə, nə qədər konservativ olasalar da, onların arasında NİYƏ DƏ YOX?! deyən şəxslər meydana gələcək. Daha sonra onlar özlərinin haqlı olduğunu sübüt etmək üçün faktlar axtaracaq, təbliğat aparacaq, insanların gözü öyrəşincəyə qədər bu proses davam edəcək və nəhayət, insanlar üçün bu adi bir prosesə çevriləcək.
Aşağıdakı misalda cəmiyyətin qəbuledilməz hesab etdiyi istənilən fikri öncə necə addım-addım müzakirə etməsi, sonra münasib bilməsi və nəhayət, həmin eybəcərliyi, biabırçılığı təmin edən və qoruyan yeni qanunla barışması göstərilir. Məsələn, hannibalizm, yəni vətəndaşların bir-birini yemək hüququnun leqallaşması ideyasını götürək. Kifayət qədər qəddar misaldır, deyilmi? Təbii ki, müasir dövrdə hannibalizmi təbliğ etməyin mümkünatı yoxdur. Bu, o deməkdir ki, hannibalizmin leqallaşması problemi hal-hazırda imkanlar pəncərəsinin sıfır mərhələsindədir. “Overton pəncərəsi”nə görə, bu mərhələ “Ağlasığmaz” adlanır. İndi isə bu ağlasığmazın bütün mərhələlərdən keçərək, necə həyata keçməsinə baxaq.
Overton bu cür istənilən ideyanın leqallaşdırılması texnologiyasını təsvir edir. O, sadəcə konsepsiya təklif etmir, məhz, mövcud texnologiyanı təsvir edir. Yəni istənilən nəticənin əldə olunmasına gətirib çıxaran fəaliyyət (tədbirlər) ardıcıllığını göstərir. Belə bir texnologiya insan cəmiyyətinin məhvində nüvə silahından daha effektiv ola bilər.
Hannibalizm mövzusu cəmiyyət üçün hələ də iyrənc və qəbuledilməzdir. Bu mövzunu nə mətbuatda, nə də layiqli həmsöhbətlə müzakirə etmək arzuolunmazdır. Hannibalizm hələ ağlasığmaz, absurd, qadağan olunmuş fenomendir. “Overton pəncərəsi”nin ilk addımı, hannibalizm mövzusunu ağlasığmazlıq müstəvisindən radikallıq sahəsinə keçirtməkdir.
Niyə də hannibalizmdən söhbət açmayaq? Ümumiyyətlə, alimlər istənilən mövzu barəsində danışmalıdırlar, onlar üçün qadağan olunmuş mövzu olmamalıdır, onlar hər şeyi öyrənməlidirlər. Belədirsə, “Polineziya tayfalarının ekzotik mərasimləri” mövzusunda etnoloji simpozium təşkil edək. Burada predmetin tarixini müzakirə edək, onu elmi dövriyyəyə daxil edək və bununla da, hannibalizm haqqında faktik nüfuzlu bir rəy əldə etmiş oluruq.
Görürsünüz, sən demə, adamyeyən haqqında da predmetə uyğun, elmi mötəbərlik çərçivəsində söhbət açmaq olar. “Overton pəncərəsi” artıq yerindən tərpəndi. Artıq mövqelər gözdən keçirilir. Bununla da, cəmiyyətin barışmaz mənfi yanaşmasından daha müsbət münasibət müstəvisinə keçid təmin olunur.
Yalançı elmi müzakirə ilə eyni vaxtda mütləq hansısa “Radikal Hanniballar Cəmiyyəti” yaranmalıdır. Bu cəmiyyət yalnız internetdə təmsil olunsa belə, lazımi KİV mütləq onların fərqinə varıb, istinad edəcək.
Birincisi, bu ifadə azadlığının daha bir faktıdır. İkincisi, xüsusi növ bu cür sarsıdıcı ünsürlər radikal hürkü görüntüsü yaratmaq üçün lazımdır. Onlar “pis hanniballar” olacaq və digər hürkü mənbəyinə – “onlar kimi olmayanları odda yandırmağa çağıran faşistlərə” qarşı qoyulacaq. Hürkü müqəvvaları haqqında daha sonra danışacağıq. Başlanğıc üçün insan əti yemək barəsində Britaniya alimlərinin və digər təbiətli radikal ünsürlərin nə düşündüyünü dərc etmək yetərli olardı.
“Overton pəncərəsi”nin ilk addımının nəticəsi: qəbuledilməz mövzu dövriyyədədir, tabu toxunulmazlığını itirib, problemə birmənalı yanaşma mütləqliyi aradan qalxıb, “bozun çalarları” yaradılıb. Niyə də yox?!
Növbəti addımda Pəncərə daha irəli hərəkət edir və hannibalizm mövzusu radikallıq sahəsindən mümkünat (məqbul) sahəsinə keçid alır. Xoş gəlmisiniz! Bu mərhələdə “alimlərə” istinad etməkdə davam edirik. Hannibalizm haqqında danışmaqdan imtina edən istənilən şəxs nadan və mövhumatçı kimi möhürlənməlidir. Nadanlığı qınayarkən, hannibalizmə mütləq nəcib bir ad fikirləşmək lazımdır ki, hansısa faşistlər müxalif fikirlilərə “hannibal” adını verməyə cəsarət etməsinlər.
Hannibalizm daha yoxdur. İndi bu, məsələn, antropofagiya adlanır. Amma bu termin də yaxında yenisi ilə əvəz olunacaq, şübhəsiz, təhqiredici olmamaq şərti ilə.
Yeni adların icad olunmasının məqsədi, problemin məğzini təyinatından yayındırmaq, sözün formasını məzmunundan ayırmaq, ideoloji rəqibləri dildən məhrum etməkdir. Hannibalizm öncə antropofagiya, sonra antropofiliyaya çevrilir, cinayətkarın soyadını və pasportunu dəyişməsi kimi…
Ad oyunlarına paralel olaraq dayaq presedenti də yaradılır. O, tarixi, mifoloji, müasir və ya sadəcə qondarma ola bilər, ən əsas, legitim olsun. O, antropofiliyanın prinsipcə qanuniləşə biləcəyinin “sübut”u kimi ya tapılmalı və ya uydurulmalıdır.
Susuzluqdan ölən uşaqlarını öz qanı ilə doyuzduran fədakar ana haqqında əfsanə yadınızdamı? Necədir sizinçün?! Bəs hər kəsi dalbadal yeyən antik tanrılar haqqında hekayələr necə? Qeyd edək ki, Romada bu, ümumən normal sayılırdı…
Bu mərhələdə əsas məqsəd, adam yeməyi heç olmasa qismən cinayət təqibindən azad etmək həzzinə nail olmaqdan ibarətdir. Heç olmasa bir dəfə, bir tarixi an. Belə də edirlər. Texnologiya öz effektini verir.
Legitimləşdirilmiş presedent təqdim olunduqdan sonra, “Overton pəncərəsi”ni mümkünat sahəsindən rasionallıq (məntiqli) sahəsinə tərpətmək imkanı yaranır.
Bu, üçüncü mərhələdir. Bu mərhələdə bütöv problemin hissələrə bölünməsi tamamlanır.
“Adam yemək arzusu insanlan təbiətinə xasdır, genetikdir”. “Bəzən həyatda qalmaq üçün adam yemək labüddür, qaçılmaz hallar var, başa düşün!”. “Yeyilmək istəyən insanlar var”. “Yeyilmək istəyən insanı elə yeyərlər”. “Antropofilləri təhrik edirlər!”. Cəmiyyətə tədricən bunlar yeridilir.
“Qadağan olunmuş meyvə şirin olur”. “Azad insan nə yemək istədiyinə qərar vermək hüququna malikdir”, “İnformasiyanı gizlətməyin, qoy, hər kəs antropofil və ya antropofob olduğuna qərar versin”. “Antropofiliyanın zərəri varmı? Onun qaçılmazlığı sübut olunmayıb”. Təbliğat öz bəhrəsini verir.
İctimai şüurda problem üçün süni olaraq “döyüş meydanı” yaradılır. Kənar cinahlarda xüsusi olaraq meydana gəlmiş radikal tərəfdarlar və radikal əleyhdarlar yerləşdirilir. İndi isə dəqqət!! Real rəqibləri, yəni hanniballığın qanuniləşdirilməsinə qarşı olan əsl adamları adı çəkilən hürkü müqəvvaları ilə birgə radikal qənim qismində təqdim etməyə çalışırlar. Həmin müqəvvaların əsas rolu fəal psixopat obrazını – adamyeyənləri, yəhudiləri, kommunistləri, qaradərililəri diri-diri yandırmağa çağıran aqressiv faşistlərin, antropofiliya qənimlərinin obrazını yaratmaqdır. Leqallaşmanın real əleyhdarları KİV-ə buraxılmır, amma yuxarıda sadalananların hamısının KİV-də yer alması təmin edilir.
Bu vəziyyətdə, “yazıq” antropofillər sanki hürkü müqəvvaları arasında qalır, “məntiqi” təmsil edərək, “sağlam düşüncə və insanlıq” pafosu ilə “bütün növ faşistləri” qınayırlar. Bu mərhələdə “alimlər” və jurnalistlər TV və mətbuatdan sizə insanların tarix boyunca zaman-zaman bir-birilərini yediyini sübut edirlər və bunun normal olmasına işarə vururlar.
Artıq işin çoxu görülüb. İndi antropofiliya mövzusunu rasionallıq müstəvisindən populyarlıq (standart) kateqoriyasına keçirmək olar. “Overton pəncərəsi” daha da irəliləyir. Hannibalizm mövzusunu populyarlaşdırmaq üçün onu tarixi və mifoloji şəxsiyyətlərlə, mümkün olduqda hətta müasir media üzlərlə uyğunlaşdırır və pop-kontentdə saxlayırlar. Antropofiliya xəbər buraxılışlarına və tok-şoulara kütləvi şəkildə daxil edilir. Adam yemək geniş kino-auditoriyalarda, mahnı mətnlərində, videokliplərdə yer alır. Təbliğatın bir üsulu “Ətrafına bax!” adlanır.
“Siz bilmirdiz ki, filan məşhur bəstəkar belədir?”. “Hamının tanıdığı filan polyak ssenarist isə ömrü boyu antropofil olub, hətta buna görə təqibə məruz qalıb”. “Görün, onların neçəsini dəlixanaya salıblar?! Neçə milyonu repressiyaya uğrayıb, vətəndaşlıqdan məhrum edilib… Bu arada, Ledi Qaqanın “Eat me, baby” klipini bəyəndizmi?” Artıq cəmiyyətdə söz-söhbətlər baş alıb gedir. Moda yaranır.
Bu mərhələdə mövzunu TOP sıraya çıxardırlar və o kütləvi mediada, şou-biznesdə, siyasətdə öz-özünə çoxalır. Buz tərpəndi! Proses gedir!
Digər effektiv üsul: problemin məğzi informasiyanın yayıcıları – jurnalistlər, teleaparıcılar, ictimai şəxslər və s. – səviyyəsində saxlanılır, mütəxəssisləri qatmadan.
Sonra mövzü cansıxıcı, müzakirəolunmaz hal aldığı məqamda xüsusi olaraq seçilmiş mütəxəssis ortaya çıxır: “Cənablar, əslində hər şey tamamilə başqa cürdür! Və filan cür etmək lazımdır”. Və bu zaman mövzuya “Pəncərə”nin hərəkəti ilə təyin olunan müəyyən bir tendensioz cərəyan daxil olur.
Leqallaşdırma tərəfdarlarına haqq qazandırmaq üçün cinayətkarların cinayət ilə uyğun gəlməyən, yaxşı tərəflərini göstərir, onlara müsbət obraz yaradıb, insaniləşdirirlər.
“O axı yaradıcı adamıdır. Nə olsun ki arvadını yeyib?”.“Onlar qurbanlarını həqiqətən də sevirlər. Pişik balasını çox istədiyindən yeyər!”. “Antropofillərin İQ-si yüksək olur, digər məsələlərdə onlar ciddi əxlaqa riayət edirlər”. “Qanda ən güclü vitamin tapılıb!”. “Antropofillər özləri qurbandır, onları həyat məcbur edir”. “Onları belə tərbiyə ediblər” və s. Bü cür oyunbazlıq populyar tok-şouların duzudur. Xalq beyin yuyulmasına məruz qoyulur.
Və davam edir. Baş alıb gedir: “Sizə faciəvi sevgi hekayəsi danışacağıq! Oğlan onu yemək istəyirdi! Qız da yeyilmək istəyirdi! Biz kimik ki, onları mühakimə edək! Bəlkə bu sevgidir? Siz kimsiniz ki, sevginin önündə durasınız?!”.
Mövzunun populyarlıq kateqoriyasından aktual (mövcud norma) siyasət sahəsinə keçirmək imkanı yetişdiyi zaman “Overton pəncərəsi”nin beşinci mərhələsinə qədəm qoyulur. Hüquqi baza hazırlanmağa başlanılır. Hakim lobbi qrupları kölgədən çıxır və möhkəmlənirlər. Hannibalizmin leqallaşması tərəfdarlarının yüksək faizini guya təsdiq edən sosioloji sorğu nəticələri çap olunur. Media onlara işləyir.
Siyasətçilər bu mövzunun qanunla təsdiqlənməsi haqqında ictimai bəyanatlarla çıxış etməyə cəhd edir. İctimai şüura yeni doqma yeridilir: “Adam yeməyin qadağan olunması qadağandır”. Vəssalam!
Bu liberalizmin dəst-xəttidir – tabuya qadağa qoyan tolerantlıq, cəmiyyət üçün məhvedici olan yayınlar təbliğ edilir, insan şüuruna yeridilir.
Pəncərənin inkişafının son etapı yerinə yetirilib – “populyar” kateqoriyasından “aktual siyasət”ə keçid zamanı cəmiyyət artıq yola gətirilib. Düzdür, cəmiyyətin ən diri hissəsi hələ də yaxın zamana qədər ağılasığmaz sayılanın qanunla təsdiqinə qarşı çıxır. Amma bütövlükdə cəmiyyət artıq yola gəlib, həlimləşib, öz məğlubiyyətini qəbul edib.
Qanunlar qəbul edilib, insan yaşamının normaları dəyişdirilib, dağıdılıb. Sonradan bu mövzunun sədaları qaçılmaz olaraq məktəblərə, uşaq baxçalarına yol açacaq.
Belə məsələlərin həyatınıza daxil olmasını istəmirsinizsə, pəncərələrinizi yaxşı-yaxşı bağlayın.
