Komaçini ustaları, orta əsrlərdə, xüsusilə Roma imperiyasının süqutundan sonra Şimali İtaliyada fəaliyyət göstərmiş memar və bənna qrupudur. Onlar Avropa memarlığının inkişafında mühüm rol oynamış və bəzilərinə görə masonluğun ilk arxaik formalarının da təməlini qoymuşlar. Bu sirli ustalar həm sənətkarlıq bacarıqları, həm də təşkilatlanma formaları baxımından tarixçilərin və ezoterik dairələrin maraq mərkəzində olmuşlar.
Avropada gözəlliyi, bir o qədər də sirli olması ilə fərqlənən italyan memarlığının kökü Roma memarlığına dayanır ki, burada şübhəsiz, kollegiyaların adını çəkməmək olmaz. Əminliklə deyə bilərik ki, Komaçini ustaları məhz, kollegiyaların davamı, onların sənətkarlıq fəlsəfəsinin qoruyucuları idilər.
Komaçini ustalarının (Magistri Comacini) adına ilk dəfə Lombardiya kralı Rotarisin (636-652) qanunlarında rast gəlinir. 643-cü il tarixli CXLIII və CXLV nömrəli qanunlarda müxtəlif tikinti işlərinin həyata keçirilməsində onlarla müqavilələrin imzalanması, İtaliya ərazisində azad hərəkət etmək hüququnun verilməsi barədə məlumatlar yer alır.[1] Həmçinin qanunlarda “magister comacines” tərəfindən inşa edilən bir evin çökməsi durumunda ödəniləcək təzminatlar barədə də qeydlər yer alır.[2]
Komaçini ustalarının adı həmçinin VIII əsr Lombard qanunlarında, xüsusilə Liutprand tərəfindən tərtib olunmuş qanunlarda çəkilir. Bu sənədlərdə “Comacini magistri” kimi tanınan şəxslərin azad ustalar kimi fəaliyyət göstərdikləri, vergi və hüquqi imtiyazlara malik olduqları qeyd olunur.
Adın “Comacini” hissəsi bəzən Comum (müasir Komo şəhəri, İtaliya) bölgəsi ilə əlaqələndirilir. Daha konkret desək, Komo gölündəki adanın (İsola Comacina) adından gəldiyi ehtimal edilir. Bu ərazi, Roma dövründən etibarən mühüm memarlıq və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri idi. Bəzi nəzəriyyələrə görə, Komaçini ustaları Roma memarlıq məktəbinin davamçıları olmuş, antik sənətkarlıq biliklərini və texnikalarını barbar istilaları dövründə qoruyub saxlamışlar. Bir başqa versiyaya görə isə ad, latınca “cum machinis” (yəni “alətlərlə birlikdə”) hissəciyindən törəmişdir.
Komaçini ustalarının tarixini qeydə alan ilk şəxslərdən biri, XVII əsrdə yaşamış məşhur italyan tarixçisi Ludoviko Muratoridir. Muratoriyə görə, Lombard kralları dönəmində komolu sənətkarlar daşyonma sahəsində çox böyük ün qazanmışdılar.[3]
“Komaçini ustaları” nəzəriyyəsi ingilisdilli mason dünyasının diqqətinə ilk dəfə bir qadın – “Lider Skott” təxəllüsü ilə yazan Lüsi Bakster tərəfindən gətirilib. O, bu haqda 1899-cu ildə nəşr etdirdiyi “Kilsə inşaatçıları” adlı kitabında bəhs edib.
Rivoira qeyd edirdi ki, əslində Komaçini ustaları Roma memarlıq sənətinin əsas simaları olan kollegiyaların davamı idi. Riççi özünün “İtalyan Memarlığının Tarixi” əsərində yazırdı ki, komaçini ustaları orta əsr məhdudiyyətlərindən azad şəkildə hərəkət etmək hüququna malik idilər. Lakin bu məqam nə papa bullalarında, nə Karolinq krallarının fərmanlarında, nə də ki, müstəqil səlnaməçilərin qeydlərində öz əksini tapmayıb.
Komaçini ustaları müəyyən bir şəhərə və ya feodal torpağa bağlı deyildilər. Müqavilə ilə bir monastırda, kilsədə və ya şəhərdə işləyə bilərdilər. Bu “azad sənətkar” statusu onları feodal dövrün qapalı sosial sistemindən fərqləndirirdi. Ənənəvi olaraq sənətkarlar arasında usta-şagird münasibətləri mövcud idi. Usta sənətkarlar öz şagirdlərinə həm texniki, həm də əxlaqi və simvolik biliklər öyrədirdilər. Bu, daha sonra masonluqda da görünəcək bir strukturdur. Komaçini ustalarının bəzi daş işlərində müxtəlif simvolik işarələrə rast gəlinir. Bu işarələrin nə mənaya gəldiyi tam aydın olmasa da, bəzi araşdırmaçılar bu simvolların mason işarələrinin ilkin formaları olduğunu irəli sürürlər.
Komaçini ustalarının fəaliyyəti əsasən kilsə və dini memarlıq obyektlərinin inşasında cəmlənmişdi. Onların əsərləri daha çox Lombardiya, Emilia-Romagna və Toskana bölgələrində tapılır.
Tipik Komaçini üslubu aşağıdakı xüsusiyyətlərlə seçilirdi:
- Romanesk elementlərin istifadəsi
- Sütunlu strukturlar və yarımdairəvi tağlar
- Ornamentik detallarda zoomorf və simvolik motivlər
- Tikililərdə simmetriya və geometriya anlayışına önəm verilməsi
Mənbələrdə onların Milan katedrali, Modena katedrali və Komo yaxınlığındakı bir sıra monastırların inşasında rol aldığı iddia edilir.
Komaçini ustaları tez-tez masonluğun mənşəyi ilə əlaqələndirilir. Bəzi nəzəriyyələrə görə, onların ustad-şagird sistemi, simvolik dilləri və sərbəst fəaliyyət modelləri, daha sonrakı operativ masonluğun birbaşa mirasıdır. XVIII əsr mason tarixçiləri, xüsusilə Anderson Konstitusiyaları (1723), masonluğun tarixini antik dövrə qədər aparmaq istədikdə, Komaçini ustalarını “keçid halqası” kimi görmüşlər. Masonluqda “Azad və Qəbul Olunmuş Masonlar” (Free and Accepted Masons) ifadəsindəki “azad” anlayışının kökü də Komaçini ustalarının hüquqi azadlığından qaynaqlanmış ola bilər.
Bununla belə, bu əlaqələr daha çox simvolik və nəzəri xarakter daşıyır. Tarixi olaraq Komaçini ustaları ilə müasir masonluq arasında birbaşa, sənədli əlaqə sübuta yetirilməmişdir.
Komaçini ustaları Avropa memarlıq tarixində bir “keçid körpüsü” kimi qiymətləndirilə bilər. Onlar Roma texnikası ilə orta əsr üslubları arasında bir əlaqə yaratmış, eyni zamanda sənətkarlığın təşkili və ötürülməsi sahəsində mühüm irs qoymuşlar.
Onların adı tarixdə çox az hallanır, amma memarlıq sənətinin, təşkilati azadlığın və rituallaşdırılmış sənətkarlığın qorunmasında oynadıqları rol danılmazdır. Bu səbəbdən də həm sənət tarixi, həm də ezoterik fəlsəfə ilə maraqlananlar üçün Komaçini ustaları diqqətəlayiq bir mövzudur.
Komaçini ustaları tarixdə sanki bir kölgə kimi yer alırlar – görünməz, amma vacib. Onların qurduğu strukturlar daşdan olsa da, yaratdıqları irs daha dərin – insan təşkilatçılığı, sənətə sədaqət və azad fəaliyyət anlayışı üzərində quruludur. Bugünkü azad masonluğun köklərini öyrənmək istəyənlər üçün Komaçini ustaları bir başlanğıc nöqtəsidir.
[1] https://www.freemasons-freemasonry.com/comacine.html
[2] https://www.masonrytoday.com/index.php?new_month=07&new_day=9&new_year=2022
[3] https://www.thesquaremagazine.com/mag/article/2025q2comacine-masters/
