J2 haploqrupunun 15.000-22.000 il əvvəl, son buzlaşma dövrünün sonuna doğru Yaxın meydana gəldiyi düşünülür. Hal-hazırda məlum olan ən qədim J2a nümunələri eramızdan əvvəl 9100-8600-cü illərə aid olan Gürcüstandakı Kotias Kldedə və eramızdan əvvəl 7940-7600-cü illərə aid İranın şimalındakı Hotu mağarasının qalıqlarında rast gəlinib. Bu, J2 haploqrupunun artıq mezolit dövründə Qafqaz və Cənubi Xəzər regionu ətrafında tapıldığını təsdiqləyir. Çox güman ki, J2 adamları 12.000 il əvvəl Son Buzlaşma dövrünün sonuna qədər Anadolunun, Cənubi Qafqazın və İranın böyük bir hissəsində məskunlaşmışdılar.
Metallurgiyanın meydana gəlməsi ilə ikinci genişlənmə baş verib. J2 Cənubi Qafqazdan Şimali Mesopotamiya və Levanta doğru genişlənən Kür-Araz mədəniyyətinin (Son Mis – Erkən Tunc dövrü) əsas ata nəsli ola bilər.
J2 soylarının üstünlük təşkil etdiyi ərazilərdə kifayət qədər qədim Aralıq dənizi və Yaxın Şərq sivilizasiyaları çiçəklənmişdi. Bura Hattilər, Hurrilər, Etrüsklər, Minoalılar, Yunanlar, Finikiyalılar (və onların Karfagen qolu), israillilər və daha aşağı dərəcədə romalılar, assuriyalılar və farslar daxil idi.
Qədim J2 sivilizasiyalarının öküzlərə ibadətlə fərqli bir əlaqəsi var. Buğa kultuna dair ən qədim dəlillər, Neolit dövrünə aid Orta Anadoluya, xüsusilə Çatalhöyük və Alaca Höyük ərazilərində aşkar edilib. Buğa təsvirləri Minos freskalarında və Kritdəki keramikalarda mövcuddur.
Dünyada ən yüksək J2 tezliyi Şimal-Şərqi Qafqazda inquşlar (kişi nəsillərinin 88%-i) və çeçenlər (56%) arasında rast gəlinir. Hər ikisi ən azı eramızdan əvvəl 3000-ci ildən bu ərazidə məskunlaşan Nax etnik qrupuna aiddir. Onların dili Dağıstan dilləri ilə uzaqdan qohumdur. Bununla belə, Dağıstan xalqları (darginlər, ləzgilər, avarlar) əsasən J1 haploqrupuna aiddirlər (darginlər arasında 84%) və demək olar ki, J2 nəsilləri yoxdur. J2 haploqrupunun digər yüksək hallarına azərbaycanlılar (30%), gürcülər (27%), kumıklar (25%) və ermənilər (22%) daxil olmaqla, bir çox digər Qafqaz populyasiyalarında rast gəlinir.
Qafqazdan kənarda J2-nin ən yüksək tezlikləri Kiprdə (37%), Kritdə (34%), Şimali İraqda (28%), Livanda (26%), Türkiyədə (24%), Mərmərədə 30%, Mərkəzi Anadoluda, Yunanıstanda (23%), Mərkəzi İtaliyada (23%), Siciliyada (23%), Cənubi İtaliyada (21,5%) və Albaniyada (19,5%), həmçinin yəhudilər arasında (19-25%) müşahidə olunur.
Azərbaycan xalqının mental dəyərlərini J2 mentalitetinə bənzər olaraq təsvir etmək istərdim: ticarət yönümlü, qonaqpərvər, kənd təsərrüfatına əsaslanan (xüsusilə əkinçilik), qastronomik cəhətdən zəngin və bankçılıqla (və ya qədim dövrlərdə sələmçiliklə) uyğunlaşan.
Məncə, həm J2a, həm də J2b-ni özündə birləşdirən J2 haploqrupu Azərbaycanda ən geniş yayılmış Y-xromosomu soy xətti olmasına baxmayaraq, Azərbaycan əhalisinin təxminən 30%-nin bu haploqurupu daşıması, bu mədəni xüsusiyyətlərlə əlaqəli ola biləcək əhəmiyyətli bir genetik təsirə işarə edir. Coğrafi determinizmə marağım olsa da, coğrafiyanın “J2”lərin xüsusiyyətlərinə təsir etdiyini, yoxsa “J2”lərin bu coğrafiyanın xüsusiyyətlərini dəyişdirdiyini qəti şəkildə deyə bilmərəm.
Ticarət mentaliteti və qonaqpərvərlik. J2 Y haploqurupunun yayıldığı coğrafiyaya baxsanız, bu haploqurupun qədim ticarət yolları, xüsusilə İpək Yolu boyunca yayıldığını görərsiniz. Bu yol, Şimali Çindən Orta Asiyaya, sonra İrana, Azərbaycana, Türkiyəyə, Yunanıstana, Balkanlara və İtaliyaya qədər uzanır. Tarix boyu bu ölkələr ticarətə böyük önəm vermiş və müasir otellərin ilk prototipləri bu bölgələrdə yaradılmışdır. Səyahət edənlər bu bölgələrdəki yerli xalqların fövqəladə qonaqpərvərliyindən tez-tez bəhs edirlər. Bunun diqqətəlayiq bir nümunəsi qonaqlara qonaqpərvərlik göstərməyin əhəmiyyətini vurğulayan yunanca “xenia” (kseniya) anlayışıdır. Kseniya – qonaqların sevgini ifadə edən qədim yunan qonaqpərvərliyi anlayışıdır. Demək olar ki, həmişə “qonaq-dostluq” və ya “rituallaşdırılmış dostluq” kimi tərcümə olunur. Bu, hədiyyə mübadiləsi və qarşılıqlı əlaqə əsasında qurulmuş bir əlaqədir. Tarixən qəriblərə və qonaqlara (polis olmayan yunanlar) qarşı qonaqpərvərlik mənəvi öhdəlik kimi başa düşülürdü. Bu, həm maddi, həm də qeyri-maddi qonaqpərvərliyi özündə əks etdirirdi.
Qonaqpərvərlik ritualları həm maddi nemətlərdə (məsələn, hədiyyələr, müdafiə, sığınacaq), həm də qeyri-maddi nemətlərdə (məsələn, nemətlər, müəyyən normativ hüquqlar) ifadə olunan qonaq və ev sahibi arasında qarşılıqlı əlaqə yaradır və ifadə edirdi. Bu söz yunanca xenos (zenos/ksenos) ‘qərib’ sözündəndir.
Sələmçilik. Ticarət mentaliteti, özü ilə birlikdə sələmçilik və ya müasir dillə desək, bankçılıq ənənələrini gətirmişdir. J2 haploqurupunun geniş yayıldığı bölgələrə baxsanız, sələmçilik ənənələrinin qədim dövrlərdən bəri mövcud olduğunu görərsiniz (Mesopotamiya, müasir Türkiyədə hettlər və qədim Roma və Yunanıstan kimi yerlərdə). Azərbaycanda bu praktika “sələmçilik” kimi tanınır. Sərt şəkildə qadağan edilməsinə baxmayaraq, həm İslam, həm də Sovet təsirləri onun köklərini məhv etməyi bacarmamışdır.
Bakı, Sovet İttifaqında bəzən qeyri-rəsmi olaraq kapitalist fəaliyyətin mərkəzi kimi tanınırdı, çünki yeraltı iqtisadiyyatı olduqca inkişaf etmişdi. Moskvada axtardığınız xarici, “idxal” mallarını tapa bilmədikdə, onları Bakıda daha asan tapa bilirdiniz.
Bu gün Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların əksəriyyətinin əsasən ticarət, kənd təsərrüfatı və bankçılıqla məşğul olmaları təsadüfi deyil. İngiltərədə yaşayan azərbaycanlılar isə əsasən hedge fondlar, banklar və sığorta sektorunda çalışırlar. Həm Azərbaycanda, həm də xaricdə bir çox azərbaycanlı maliyyə və bankçılığı öyrənməyi hədəfləyir.
Əlbəttə ki, dediklərim olduqca ümumiləşdirilmiş və sadələşdirilmişdir. Bu suala dəqiq cavab olmadığı üçün, fərqli bir baxış bucağı ilə yanaşmaq istədim.
