1918-ci ildə epidemiya İsveçin ucqar şəhəri Östersundu viranə qoymuşdu. Amma xəstəliyin mirası olan şəhər – və ölkə – indi 21-ci əsrin çağırışlarına cavab vermək üçün ən yaxşı formada təchiz olunub.
1918-ci ilin 15 sentyabrında İsveçin Östersund şəhərinin kənarında yaşayan 12 yaşlı Karl Karlson adlı oğlan gündəliyinə kiçicik bir giriş yazdı: “İspan qızdırmasından ölən iki nəfəri bu gün basdırdılar. Havada qar dənələri gözə dəyir”.
Karlsonun yazdığı cümlələr bütün cəsarətinə və çılpaq həqiqiliyinə baxmayaraq, yenə də amansızdır. Böyük ehtimalla Amerikada ortaya çıxsa da, ispan qripi kimi tanınan quş qripinin zəhərli dalğası 100 il əvvəldən başlamaqla, qlobal miqyasda 50-100 milyon arasında insanın ölümünə səbəb olub. O vaxtlar xəstəliyin təsiri hər yanda hiss olunurdu, amma xüsusilə Östersunda elə ağır zərbə vurmuşdu ki, şəhərə “İspan qripinin paytaxtı” adını vermişdilər.
“Keçmişə qayıdıb o dövrdə yaşayan insanların tarixçəsinə baxmaq dəhşətlidir”, – şəhərin dövlət arxivinin rəsmisi Jim Hedlund deyir. “İki ay ərzində ümumilikdə bir ildə ölənlərin sayı qədər adam ölmüşdü. Mən özüm əcdadlarımdan 3 nəfərinin eyni gündə dəfn edildiyini aşkar etmişəm”.
Qızdırmanın bu ucqar şəhərə xüsusilə ağır zərbə vurmasının 3 əsas səbəbi var idi: birincisi, Östersundun sürətli dəmiryol əlaqələri vardı, ikincisi, yaxın kvartallarda bir neçə hərbi alay düşərgə salmışdı və ən nəhayət, pis qidalanan əhali bir-birinə çox yaxın məskunlaşmışdı. 1914-18-ci illər arasında (I Dünya Müharibəsi –tərc) neytral İsveç özünün hərbi qüvvələrini hazırlıqlı vəziyyətdə saxladığından şəhərdəki qarnizon heyəti 9,000-dən 13,000 nəfərə qalxmışdı.
1917-ci ildə hərbi dəniz qüvvələri də peyda olub cənuba doğru daxili dəmir yolunun tikintisinə başlanılanda, genişmiqyaslı qida çatışmazlığı zorakı fəhlə nümayişlərinə və ordu birlikləri arasında üsyanlara səbəb oldu.
Şəhər siyasi fəallığın beşiyinə çevrilmişdi. Östersundun miqyasca kiçik olması erkən sənaye cəmiyyətində zənginliyin qeyri-bərabər paylanmasının səbəbi idi. İşçi sinfindən olan ailələr toplu şəkildə bərbad şəraitdə yaşadıqları halda, İsveçin müxtəlif hissələrindən olan zəngin turistlər və digərləri təmiz dağ havası, şəfalı sular, həmçinin balıq və maral ovu üçün bölgəyə axışırdılar (coşğun ingilis Uinston Çörçil də daimi ziyarətçilərdən idi).
“Bir çox nümayişçiləri qayğılandıran məsələlər indi də hədsiz müasir görünür”, – Hedlund bu cümlələrin yazıldığı bir siyasi poster göstərir: “Böhran zamanında turistlər bizim binalarımızdan çıxsınlar. İşçilər üçün yağ, süd və kartof!”
Yaxşı şəraiti təkcə şəhər proletariatı istəmirdi. Yerli əhali olan Sami xalqının 1918-ci ilin əvvəlində Östersundda keçirilən ilk milli konvensiyasında (ilk dəfə İsveçdə belə konvensiya təşkil olunurdu) nümayəndələr onları çadırlarda yaşamağa məcbur edən ayrı-seçkilik siyasətinin sonlandırılması üçün tələblər irəli sürmüşdülər.
Beləcə, şəhərdəki qeyri-bərabərlik ispan qızdırmasının ağırlığını gücləndirən amillərdən idi.
Avqustun sonlarında epidemiyanın qızğın çağında günə 20 adam ölərkən, şəhər bankının direktoru Karl Lignell Stokholmdan pul vəsaitlərini rəsmiləşdirmədən çıxardı və məktəbin xəstəxana kimi istifadə edilməsinə dair göstəriş verdi (şəhərdə xəstəxana yox idi).
“Əgər o bunu etməsəydi, Östersund sözün həqiqi mənasında yer üzündən silinə bilərdi”, – Hedlund deyir. Qısa müddət ərzində xeyirxah bir diktator kimi fəaliyyət göstərən Lignell xəstələrin olduğu şübhəli evləri karantinə aldı və bu zaman onların necə bərbad şəraitdə yaşadıqlarını aşkar etdi.
Onun çevik tibbi yardım komandası Österlund boyunca hərəkət edərkən, daşdan düzəldilmiş lovğa binalardan cəmi bir neçə küçə aralıda taxta evlərdə yaşayan qələbəlik ailələri kəşf edirdilər.
Yerli “Östersund-Posten” qəzeti ritorik bir sual verirdi: “Kim düşünə bilərdi ki, bizim gözəl şəhərimizdə belə qorxunc səfalət hökm sürə bilər?”
Beləliklə, başqa vaxt erkən sənaye cəmiyyətində sinfi fərqlikliklərlə parçalanmış şəhər olan Östersundda müxtəlif siyasi firqələrdən və mövqelərdən çıxış edən insanların hamısı bir-biriylə əməkdaşlığa başladılar. “Ostersund-Posten” qəzetinin özü də sadəcə olaraq epidemiya barədə məlumat verməklə kifayətlənməyib nizamın qurulmasına da töhvə verdi, qəzet maliyyə, ərzaq və paltar üçün çağırışlar edir, öz otaqlarını anbar kimi istifadəyə verirdi. Hans Yakobsonun yazdığı kimi dövlətin qeyri-adekvat olduğu da artıq ortadaydı: “1918-ci ildə ispan qızdırmasının sürətlə yayılmasında rəsmi orqanların çaşqınlığının və adətən köntöy reaksiya verməsinin də rolu böyük idi”.
O dövlətin qeyri-adekvatlığına dair əsas faktlardan birini göstərir: Stokholmun Ali Komandanlığı alayların hospitalları ağzınadək xəstə ilə dolub daşsa da, planlaşdırılmış hərbi təlimləri dayandırmaqdan həftələr boyunca imtina etmişdi. “Maraqlı cəhətlərdən biri də epidemiyadan sonra hökumətin Lignellə qarşı araşdırmaları dayandırması və sosial islahatlar üçün tərəfdaşlıq etməkdən ötrü ilkin addımlar atması oldu. Yetərsiz qidalanma və mənzil məsələsi siyasi gündəliyə daxil edildi”, – Hedlund deyir. İsveçin necə rifah dövlətinə çevrildiyini araşdırmaq istəyən bir kimsə 1918-ci ilin payızında baş verən hadisələrin üstündən keçə bilməz.
Təqribən yüz il keçəndən sonra Östersund kimi çox az yer var ki, İsveçin qürurlu ictimai modelinin təsirlərini uğurla əks etdirə bilsin. İndi şəhər yenə böyük sürətlə böyüyür, amma belə görünür ki, burada heç nə epidemiya və siyasi radikalizm qədər böyük rol oynamayıb. Sosial Demokratlar şəhər şurasında 1994-cü ildən bəri hakimiyyətdədirlər, şuranın lideri Ann Sofi Andersson isə mənzil məsələsini prioritet kimi qəbul edib – yeni geniş mənzillər məktəb və oyun meydançaları ilə təchiz olunub.
“Nəyisə inşa etmək qədər əminlik yaradan bir şey yoxdur”, – Andersson deyir. “Mənim zənnimcə, faktiki olaraq bizim yerli inşaat əməkdaşlığı qurumumuz az da olsa, müəyyən qədər mənzili əlində saxlamalıdır, çünki rezerv olmadan insanlar buraya köç etməyəcəklər”.
Östersund İsveçin şimalından insanların yeni dalğasını özünə cəlb edir. “Bu müəyyən qədər həyat tərzinin keyfiyyətli ilə bağlıdır“, – Andersson deyir. “Sən səhər işə gedərkən uşaqlarını uşaq bağçasına qoya, günortadan sonra isə ya gəzməyə, ya da sürüşməyə gedə bilərsən”.
Şəhər 1994-cü ildə İsveç hərbi qüvvələrinin qırıcı təyyarələrinin eskadronunu yerdəyişmə nəticəsində itirsə də, öz kozırlarını (idman və turizm) oynamaqla, tezliklə özünə gəlib. Köhnə barakların yeni sahibi olan universitet onları idman materialları və texnologiya avadanlıqları ilə doldurub.
Əməkqabiliyyətli əhalinin axınına baxmayaraq, Östersund demoqrafik bir problemlə də üzləşib, çünki uşaq doğumunun səviyyəsi getdikcə aşağı düşür. Bu çatışmazlıq özünü ən çox regional sağlamlıq orqanında göstərir, bu orqanın yerləşdiyi məkan isə bir vaxtlar İspan qripi dövründə Karl Lignell tərəfindən təcili palataya çevrilmiş Epidemisjukhus adlı binadır. Klinika üçün heyəti tapmaq və saxlamaq olduqca çətindir, regionun səhiyyə xidməti isə maliyyələşdirilmir. Bəzi sakinlər hələ də mərkəzi hakimiyyətdən qaynaqlanan maliyyə çatışmazlığını Lignellin bir vaxtlar dediyi “Jämtland yoluyla” həll etməyi məsləhət görürlər.
Amma hər nə də olsa tarix eynilə təkrar olunmur. İsveçin konsensus-istiqamətli siyasi modeli indi dikbaşları xoşlayan qürurlu şəhərləri belə zərərsizləşdirməyə istiqamətlənib. Lakin Anderssonun iş çatışmazlığını həll etmək üçün müxtəlif strategiyaları var. Onlardan biri də məsələn, 2015-ci ildə şəhərə qəbul edilmiş gənc mühacirlərə təlim keçməkdən ötrü yerli və milli təsisatlarla əməkdaşlıq etməkdir.
“Sabah sonuncu dəfə məktəb başlayır”, – Karl Karlsson 1918-ci ildə öz gündəliyində sirr verirmiş kimi yazırdı: “Mən yazda buranı tərk edəcəm, ona görə də biraz melanxoliyadayam. Təsərrüfatçılığı sevirəm, amma məktəbdə qalmağı və təhsilə davam etməyi üstün tutardım. Bu isə artıq mümkün deyil”. 10 gündən sonra o, ailəsinin ərzağının və çörəyinin azalmaqda olduğunu yazır. “Bizim demək olar unumuz və çörəyimiz qalmayıb, arpa hələ də qurumayıb, əlavə nəyimizsə də qalmayıb, hər şey əldən çıxıb”.
Amma bir vaxtlar öz gənclərinə təhsil verə və hətta yedizdirə bilməyən şəhər indi, 100 ildən sonra, dünyanın ən zəngin və ədalətli şəhərlərindən biridir.
