Bu məqalə, Məhəmməd peyğəmbərin vəhylərinin, əslində insan ağlının məhsulu olması, biriləri tərəfindən ona ötürülməsi barədə irəli sürülən iddiaları və bu iddialara qarşı klassik İslam və müasir akademik yanaşmaları təhlil edir. Tarixi mənbələr, mətn tənqidi, dil və üslub analizləri, habelə oriyentalist fikirlər müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirilir. Nəticə olaraq, insan mənşəli vəhy iddialarının mənbə, dəlil və tutarlılıq baxımından zəif olub-olmadığı ortaya qoyulur.
Məhəmməd ibn Abdullahın (570–632) 40 yaşında Hira mağarasında ilk vəhyini alması İslam tarixində dönüş nöqtəsi sayılır. Lakin tarix boyunca bəzi skeptiklər və qeyri-müsəlman tədqiqatçılar bu vəhylərin ilahi deyil, insan mənşəli olduğu fikrini irəli sürmüşlər (Muir, 1861; Bell, 1937; Watt, 1953). Bu məqalədə həmin iddiaların elmi əsasları, istifadə olunan arqumentlər və onların təkzibləri araşdırılır.
Tarixi iddialar Qurani-Kərim perspektivi baxımından
Qurani-Kərimdə Məhəmmədə qarşı bu tip iddiaların səsləndiyi açıq şəkildə göstərilir:
“Şübhəsiz ki, Biz onların: “Ona (Quranı) ancaq bir insan öyrədir!” – dediklərini bilirik. Onların nəzərdə tutduqları şəxsin dili başqa bir dildir. Bu (Quran) isə açıq-aşkar ərəb dilindədir.” (Quran, 16:103).[1]
Bu ayə, onun insan tərəfindən öyrədildiyini iddia edənlərə, Quranın dil və üslub baxımından fövqəladə olduğunu cavab verir (Robinson, 2003).
Müşriklər insanları şübhəyə salmaq məqsədilə, Quranı Peyğəmbərə xristian olan Rum əsilli Cəbra və ya Yaiş adında bir kölənin öyrətdiyini iddia edirdilər. Bu kölə, Rum olduğu üçün ərəb dilini düzgün bilmirdi. Halbuki Quranın ədəbi üslubu qarşısında ərəb ədibləri və şairləri belə heyrətlərini gizləyə bilmirdilər. Hətta Quran nazil olduqdan sonra, Kəbənin divarına asılan və “əl-Müəlləqətüs-səbə” adı verilən ən gözəl yeddi şeir, asıldıqları yerdən götürülmüş və Quranın onlardan üstün olduğu qəbul edilmişdir. Yuxarıdakı ayə də onların bu iddialarına cavab vermişdir.
Tarixi şəxsiyyətlər və “Müəllim” nəzəriyyələri
Rahib Bəhirə
Bəhirə, əsl adı Sərgis olan bir xristian rahib idi. Mənbələrə görə o, Şam ərazisində Busra şəhərində yaşayıb və xristianlıqda “əhl-i kitab” sayılan Nasrani icmasına mənsub olub. O, Tövrat və İncilin elmi ilə məşğul olan, dindar bir şəxs kimi təsvir edilir. Hz.Məhəmmədlə Bəhirənin tanşlığından bəhs edən ən əhatəli mənbələrdən biri İbn Hişamın “Sirə” əsəridir. Orada bildirilir ki, Məhəmməd təxminən 9–12 yaşlarında ikən əmisi Əbu Taliblə birlikdə ticarət səfərinə çıxmış və Busra yaxınlığında yerləşən bir rahib monastırında Bəhirə ilə qarşılaşmışdı (İbn Hişam, Sirə, I cild, s. 183–187). Ənənəvi müsəlman mənbələrinə görə, karvan Busraya çatanda rahib monastırın qarşısına çıxaraq karvandakılarla xüsusi maraq göstərmişdi. Gənc Məhəmmədi görən kimi onun gələcəkdə böyük bir peyğəmbər olacağını hiss etmiş və “sənin alnında nübüvvət nuru var” demişdi. O, karvan əhlinə xəbərdarlıq etmişdi ki, Məhəmmədi geri aparsınlar, çünki yəhudi və Bizans casusları onu tanıya və zərər verə bilər. Skeptiklər, xüsusən də, bəzi Qərb oriyentalistləri (William Muir, Thomas Carlyle, Richard Bell) bu görüşə başqa cür yanaşırlar. Onlar qeyd edirlər ki, Məhəmmədin uşaq yaşında belə bir xristian rahiblə görüşməsi onun xristianlıq bilikləri ilə tanışlığına səbəb olub. Bu bilgilər sonradan Qurandakı bənzər hekayələr (İsa peyğəmbər, Məryəm, İbrahim, Musa və s.) şəklində əks olunub. Belə iddialar, Məhəmmədin dini ideyaları xristian mənbələrindən aldığı fərziyyəsinə əsaslanır.
Turan Dursun kimi tənqidçilər bu hadisəyə daha radikal yanaşaraq Məhəmmədin peyğəmbərlik ideyasını Bəhirə kimi xristian ruhani şəxslərdən öyrəndiyini iddia etmişlər. Onların fikrincə, Bəhirə ona peyğəmbərlik konsepsiyasını “hazırlayıb”, Məhəmməd bu dini strukturu özündə inkişaf etdirərək İslamı formalaşdırıb. Bu fikirlər, xüsusilə, İslamın “yaradılma prosesi” ilə bağlı şübhələr doğurmaq istəyən çevrələrdə yayılıb.
İslam alimləri isə əks-arqument olaraq, bildirirlər ki, görüş yalnız bir dəfə baş verib və çox qısa davam edib. Əgər bu görüş Məhəmmədə sistemli bir dini təlim verməyə bəs edirdisə, bu, qeyri-mümkün olardı. Həmçinin Bəhirənin dili suryani və ya yunan dili olub, Məhəmməd isə ərəbcə danışırdı. Əgər bu iki şəxs arasında belə dərin dini mübadilə olsaydı, arada tərcümə və ya ortaq dil tələb olunardı – bu da ki, heç bir mənbədə qeyd olunmur. Bundan başqa, Qurandakı teoloji, hüquqi və əxlaqi məsələlərin sadə bir rahibin verdiyi məlumatlarla təmin edilməsi mümkün deyil. Məhəmməd oxuyub-yazma bilməyən biri idi (Qur’an, 29:48), bu səbəbdən belə bilgiləri mənimsəməsi və sistemli şəkildə təqdim etməsi tək görüşlə izah oluna bilməz.
Varaqah ibn Nəufəl
İlk vəyh hadisəsindən sonra, bu hadisə barədə danışmaq üçün Hz.Məhəmməd Xədicə ilə birlikdə (bəzi rəvayətlərə görə isə Hz. Əbu-Bəkrlə birlikdə) Xədicənin bibisi oğlu Varaqah ibn Nəufəl adlı xristianın yanına gedir (Buxari, Hadis 3).[2] Bu zaman Varaqah gözlərini itirmiş bir qoca idi və güman ki, VI əsrin ilk yarısında anadan olmuşdu. Bəni-Abdüluzza nəslinə mənsub olan Varaqahın soyu Kusayda Rəsul-i Əkrəmin soyu ilə birləşir. Atası sonuncu Ficar savaşında öldürülmüşdü, anası Hind bint Əbu Kəbir idi. Varaqahın Adi və Səfvan adlı iki qardaşı, Tövrat və İncili oxuya bilən və Hz.Məhəmmədin atası Abdullah ilə evlənmək istədiyi bildirilən Ruqəyya (Ümmu Kıtal) adlı bacısı vardı. Özünün Qütayle adlı bir qızı olub və nəsli davam etməyib.
Varaqah, yaşadığı hadisə haqqında nə düşündüyünü soruşan Məhəmmədə, ona gələn qonağın Hz.Musaya (bəzi rəvayətlərə görə, Hz.İsaya) gələn Namus (Cəbrayıl və ya Tövrat) olduğunu söyləyir və ona yəhudi və xristianlar tərəfindən gözlənilən sonuncu peyğəmbər olduğunu bildirir. Qövmü tərəfindən qəbul edilməyəcəyi zamanın gəldiyi vaxt ona yardım edəcəyini deyur, lakin özü bu günləri görmədən vəfat edir.
Varaqahın dini görüşlərinə dair fərqli fikirlər mövcuddur. O, Cahiliyyə dönəmində müşriklərin həyat tərzi və ibadətlərindən xoşlanmayan Ubeydullah bin Cahş, Osman bin Hüveyris və Zeyd bin Amr ilə birlikdə yeni din arayışına çıxmış, bu məqsədlə Suriyaya etdikləri səfər nəticəsində xristianlığı qəbul etmişdi. Ancaq öldüyü zaman hansı dinə ibadət etdiyi barədə fikirlər müxtəlifdir. O, bəzi şeirlərində Zeyd bin Amrın inancına səcdə etdiyini qeyd edir. Zeydin də Suriya səfəri zamanı xristianlıq və yəhudilik yerinə İbrahimin dininə bağlı qalmağı üstün tutduğu bilindiyinə görə, Varaqahın da müvəhhid olaraq öldüyü fikri qəbul edilə bilər (M. Ebû Zehre, I, 309-310). Onun bütlər adına kəsilmiş qurban ətini yemədiyi və içki içmədiyi, İncili oxuyub ərəbcə və ya ibranicəyə çevirdiyi qeyd edilir.
Bəzi İslam alimləri Varaqahın müsəlman olub-olmadığı barədə mübahisəli iddialar irəli sürürlər. Süheyli, İbnü’s-Salah eş-Şəhrəzuri, Nevevi, İbn Kayyim əl-Cəvziyyə, İbnü’l-Iraqi və Bikai onun İslamı qəbul etdiyini iddia edir. Ancaq bu iddia olduqca mübahisəlidir.
Varaqhın ölüm tarixinə gəlincə, onun Hz.Məhəmmədlə görüşməsindən qısa müddət sonra öldüyü (614-cü il) deyilir. Aloys Sprenger isə onun peyğəmbərliyin altıncı ilində (616-cı il) öldüyünü, Muhamməd Hamidullah isə mənbə göstərmədən onun quldurlar tərəfindən hicrətin ikinci ilində, yəni 624-cü ildə Suriyada öldürüldüyünü yazır.
Nəticə olaraq, Hz. Məhəmmədin Varaqah ibn Nəufəldən təsirləndiyi, Varaqahın onun müəllimi olması barədə iddialar hələ də mübahisəlidir. İslam tarixçiləri bunun yalnız qısa bir görüşdən ibarət olduğunu dediyi halda, orta əsr şərqşünasları “o Məhəmmədə 15 il dərs verib” kimi iddialar ortaya qoyurlar.
Səlman əl-Farsi
Əsl adı Ruzbeh olan və islamı qəbul etdikdən sonra “Səlman” adını qəbul edən bu şəxs, İranın İsfahan şəhəri yaxınlığında yerləşən Jay adlı bölgədə dünyaya gəlib. O, əvvəllər zərdüştilik dininə mənsub olmuş, xristian keşişləri ilə təmasda olaraq, onlardan dini biliklər əldə etmişdir. Mədinəyə kölə olaraq gətirildikdən sonra Hz. Məhəmmədlə görüşmüş və islamı qəbul etmişdir.
Onun vəyh məsələsində Məhəmmədə müəllimlik etməsi iddiaları, əsasən Qərb oriyentalistləri, ateist yazarlar və bəzi müasir tarixçilər tərəfindən irəli sürülür. Onlara görə, Səlman əl-Farsi xristian monastırlarında uzun müddət yaşadığına görə Bibliya və digər dini mətnləri bilirdi. O, Məhəmmədin ətrafında olmuş və ona dini mövzuda məşvərətlər vermiş ola bilərdi. Lakin əsas problem, iddia ilə tarixi ardıcıllığın üst-üstə düşməməsidir. Hz. Məhəmmədə vəhy 610-cu ildə gəlməyə başlayıb. Səlman əl-Farsi isə Mədinədə kölə ikən hicrətdən sonra, yəni 622-ci ildən sonra müsəlman olub. Bu, artıq Quranın mühüm bir qisminin nazil olduğu dövr idi. Lakin əhli-kitab peyğəmbərləri, Tövrat və İncil motivləri, axirət həyatı və etik qaydalarla bağlı Quran ayələrinin onun vasitəsilə ötürüldüyü iddia olunur ki, bu da versiyanı qüvvətləndirir.
Qərb tarixçilərinin də bu məsələdə yekdil fikri yoxdur. Tənqidi yanaşan oriyentalistlər Quranın məzmununun Səlman kimi şəxslərin bilgiləri ilə formalaşdığını iddia edirlər. Tərəfsiz və ya neytral alimlər (məsələn, Montgomery Watt, Kenneth Cragg) isə Məhəmmədin dini təcrübəsinin şəxsi və orijinal olduğunu, Səlmanla təmasın dini inkişafa təsir etdiyini, lakin vəhyin mənşəyini izah edə bilmədiyini bildirirlər.
Əcnəbi qullar
Qurani-Kərimdə bəzi müşriklərin “ona bir əcnəbi öyrədir” iddiası qeyd olunur (Qur’an 16:103). Təfsir kitablarında və tarix mənbələrində bu ad altında tanınan şəxslərdən biri Belam (bəzi mənbələrdə Cəbr) adlı Bizans mənşəli, xristian kökənli bir quldur. Mənbələrdə o, “məkkəlilərin sahibi olduğu bir qul” kimi xatırlanır.[3]
İbn Abbasdan gələn bir rəvayətə görə bu şəxs Qurani-Kərimi dinləyər və təəccüblənərdi. Bu, müşriklərə Məhəmmədin “onunla birlikdə oturub, bu ayələri ondan öyrəndiyi” düşüncəsini verib. (İbn Kəsir, Təfsiru’l-Qur’ani’l-Azim, Nəhl:103 təfsiri.)
Ənənəvi mənbələrə görə, Məhəmməd Taifə səfərindən qayıdarkən, Addas adlı xristian qullarla qarşılaşıb və ona dini suallar verib. Bu görüş sadəcə bir dəfə və qısa müddətdə baş verdiyindən sistemli bilik ötürülməsi mümkün görünmür.
Bəzi klassik əsərlərdə Yəsar və Səlmən adlı iki əcnəbi qulun Məhəmmədlə əlaqəli ola biləcəyi iddia edilir. Lakin bu şəxslərin həyatı, dini təlim səviyyəsi və dil bilikləri barədə kifayət qədər etibarlı məlumat yoxdur.
Ərəbcə bilməyən şəxslərin Quran kimi bir ədəbi əsəri öyrətməsi qeyri-mümkündür (Robinson, 2003). Həmçinin əgər bu qullar sıravi xidmətçilər idilərsə, onların Tövrat və İncil təfsiri kimi mürəkkəb dini təlimlərdən məlumatlı olma ehtimalı azdır. Xristianlıq dövrün elit təbəqəsinə aid edilmiş dini bir sistem idi və qulların belə biliklərə sahib olması şübhəlidir. Nəhayət, Məkkə kimi bir şəhərdə azad olmayan, aşağı statuslu bir şəxslə mütəmadi görüşlər gizli qala bilməzdi. Halbuki Məhəmməd peyğəmbərin həyatı detallı şəkildə nəql olunub və belə əlaqələrə dair sabit sübut yoxdur.
İslam alimləri və tarixçiləri də bu iddiaların əsasız və düşmənçilik məqsədi ilə ortaya atıldığını bildirirlər. Məsələn, Fəxrəddin Razi bu ayənin təfsirində bildirir ki, müşriklər Məhəmmədin mesajının güclü təsirindən narahat olduqları üçün belə saxta arqumentlər uydurmuşlar. İbn Kəsir Nəhl surəsinin 103-cü ayəsinin təfsirində bu şəxslərin Quranın vəhyi ilə əlaqəsi olmadığını, sadəcə təxribat məqsədilə adlarının hallandığını qeyd edir.
Psixoloji və epilepsiya nəzəriyyələri
Hz. Məhəmmədin vəhylərinin mahiyyəti əsrlərdir həm dini, həm də elmi baxımdan tədqiq olunan mövzulardandır. Qərb alimlərinin bəziləri – xüsusilə XIX-XX əsrlərdə yaşamış oriyentalistlər (Theodor Nöldeke, William Muir, D.S. Margoliouth, Sprenger, dolayı şəkildəT. Carlyle) – onun vəhy təcrübələrini psixoloji pozuntular, epilepsiya və ya hallusinativ vəziyyətlərlə izah etməyə çalışıblar. Onların fikrincə, bu təcrübələr epilepsiyanın (xüsusilə temporal lob epilepsiyası) və ya hallusinasiya və disosiativ psixozun simptomları ola bilərdi.
Bu nəzəriyyəni müdafiə edənlərə görə, Məhəmmədin vəhy anlarında üz rənginin dəyişməsi, tərləməsi, titrəməsi və fiziki əziyyət çəkməsi (bəzi hədislərdə qeyd olunur) epileptik tutmalara bənzəyir. Səs eşitməsi, təsvirlər görməsi (Cəbrayıl), ictimai reallıqdan ayrılmış şəkildə davranması – bunlar auralı epilepsiya simptomlarına bənzədilə bilər. Məhəmmədin həyatında ilk vəhyin onun üçün qorxulu və şokedici olması, “məni örtün” deməsi bu nəzəriyyəni qüvvətləndirir.
Bəzi araşdırmalarda Məhəmmədin şizofreniya və ya dissosiativ şəxsiyyət pozuntusu yaşamış ola biləcəyi də təklif edilir. Bu iddiaların əsas arqumentləri, vəhyin qeyri-müəyyən zamanlarda gəlməsi, Tanrının səsini eşitməsi və ya görməsi, eləcə də, özünü Tanrı tərəfindən seçilmiş hiss etməsi tezisləridir. Lakin müasir psixoloji kriteriyalara görə bu hallar diaqnostik təyini çox çətin olan vəziyyətlərdir və subyektiv təcrübələrə söykəndiyi üçün elmi əsasları zəifdir.
İslam alimləri və müasir neyropsixoloqlar bildirirlər ki, epileptik tutmalar sintaksis və məntiqi strukturdan məhrum hallardır, halbuki Quran məntiqi, poetik və hüquqi sistemə malikdir. Əgər bu hal xəstəlik olsaydı, hər epilepsiya tutması yeni vəhy doğurardı – amma bu belə deyil. Məhəmmədin ictimai həyatı, liderlik bacarıqları və hüquqi sistem qurması şizofren və ya psixotik şəxslərə xas olmayan xüsusiyyətlərdir (Rahman, 1979; Watt, 1953). Nəhayət, onun peyğəmbərlik öncəsi 40 il boyunca cəmiyyətdə etibarlı, “əl-Əmin” kimi tanınması onun psixoloji baxımdan sabit şəxsiyyət olduğunu sübut edir.
Epik və tədrici vəhy
İslamda vəhy (ərəbcə: وَحْي), Allahın öz elçilərinə xüsusi, bəşərdən kənar yollarla yönəltdiyi ilahi mesajdır.
“Heç bir bəşər övladına Allahla birbaşa danışmaq yaraşmaz; ya vəhy yolu ilə, ya pərdə arxasından, ya da bir elçi göndərərək Onun izni ilə istədiyini bildirər.”
(əş-Şura, 42:51)[4]
Qurani-Kərimdə vəhyin müxtəlif formalarından bəhs edilir. Epik vəhy dedikdə, Quranın Lövhi-Məhfuzda və ya ümmi kitabda əvvəldən sonadək bütöv formada mövcud olduğu, sonra isə mərhələli şəkildə yerdəki elçiyə – yəni Hz. Məhəmmədə – nazil edildiyi inancı nəzərdə tutulur.
Bu anlayışa görə, Quran qədr gecəsində bütöv şəkildə Beytül-İzzə adlı səmavi məkana endirilib. Bu endirmə bir anda (cəmli şəkildə) baş verib.
Ayə istinadı:
“Həqiqətən, Biz onu Qədr gecəsində endirdik.” (əl-Qədr, 97:1)
“Ramazan ayı elə bir aydır ki, insanlara doğru yolu göstərən, haqqı batildən ayıran Quran bu ayda nazil edilmişdir.” (əl-Bəqərə, 2:185)[5]
Tədrici vəhy dedikdə, Quranın 23 il ərzində, zaman-zaman, müxtəlif hadisələrə və ehtiyaclara uyğun şəkildə Məhəmməd peyğəmbərə hissə-hissə endirilməsi nəzərdə tutulur. Tədrici vəhylər, Məkkə dövrü vəhyləri (13 il) (Tövhid, axirət, peyğəmbərlik və əxlaq mövzularında) və Mədinə dövrü vəhylərinə (10 il) (Hüquq, cihad, ailə, iqtisadiyyat və dövlət quruluşu ilə bağlı ayələr) bölünməkdədir.
Aşağıdakı ayət bu versiyanı gücləndirir:
“Kafirlər isə: “Quran ona bütöv nazil edilməli deyildimi?” – dedilər. Biz onu sənin qəlbinə yaxşıca yerləşdirmək üçün belə etdik və onu hissə-hissə oxuduq (vəhy etdik).
(əl-Furqan, 25:32)
Quran surələri və ayələri nazil olma sırasına görə tərtib edilməyib. Vəhy Cəbrayıl vasitəsilə gəldikcə Məhəmmədə “bu ayəni filan surədə filan yerə qoy” deyilib. Bu, həm epik ilahi planın, həm də tədrici sosial proqramın birləşdiyini göstərir.
İslam alimlərinin ciddi qarşı arqumentləri
“Ümmi” (savadsızlıq) statusu
“Ümmi” anlayışı, İslam tarixində və Hz. Məhəmmədin peyğəmbərliyinin təhlilində mühüm yer tutur. Qurani-Kərimdə Məhəmməd peyğəmbər üçün işlədilən bu sifət, həm dini, həm sosioloji, həm də fəlsəfi baxımdan müxtəlif cür yozulur. “Ümmi” kəlməsi ərəbcə “umm” (ana) sözündən törəyib və “anadan doğulduğu kimi”, yəni savadsız, yazı-oxu bilməyən şəxs anlamına gəlir. Qurani-Kərimdə “ümmi” sözü əsasən iki ayədə keçməkdədir:
“Onlar ki, bu elçiyə – ümmilərə – özlərindən olan peyğəmbərə tabe olurlar…”
(əl-Əraf, 7:157)“Sən bundan əvvəl heç bir kitab oxumurdun və əlinlə də heç bir şey yazmırdın. Əgər belə olsaydı, batil iddiaçılar şübhə edərdilər.”
(əl-Ənkəbut, 29:48)
Bu ayələrdə Hz. Məhəmmədin kitabi bilik və yazılı ədəbiyyatla təmasda olmadığı, vəhyi kənardan öyrənmə ehtimalının rədd edildiyi aydın şəkildə bildirilir.
Bəzi müasir tədqiqatçılar və müsəlman alimlər “ümmi” sözünün başqa anlamlarını da nəzərə alırlar. Yəhudi və xristian qaynaqlarında “gentile” (yəni qeyri-yəhudi) mənasında işlədilən bu termin bəzən “ümmi” kimi tərcümə olunur. Quranda “əhl-i kitab” və “ümmiyyin” ayrı qruplar kimi qeyd olunur.
“Onlardan bir qismi ümmilərdir, Kitabı bilmirlər…” (əl-Bəqərə, 2:78)
Bu kontekstdə “ümmi” yəhudi və xristian olmayan ərəblər üçün işlədilmiş ola bilər. Bəzi alimlər “ümmi” anlayışını daha geniş sosial-dini kontekstdə izah edir:
“Elmi, dini və kitab mədəniyyəti olmayan, vahyin və təlimin ilk dəfə gəldiyi bir cəmiyyətə mənsub olan şəxs.” Bu fikrə görə, Məhəmməd savadsız deyil, sadəcə kitablarla (Tövrat, İncil) təmasda olmayan bir xalqdan idi.
Hz.Məhəmmədin savadsız olmadığı, yazıb-oxumağı bacardığına dair iddia dolu rəvayətlər də dolaşmaqdadır. Bəzi müasir tarixçilər iddia edirlər ki, Məhəmməd oxuyub-yaza bilirdi, lakin bunu mütəmadi etmirdi. O, tacir idi, yəni müəyyən səviyyədə hesab və yazılı razılaşmalarla qarşılaşırdı. Hudeybiye sülhü zamanı onun adını öz əli ilə yazdığı və ya dəyişdirdiyi barədə bəzi rəvayətlər mövcuddur. Lakin bu rəvayətlər fərziyyə səciyyəlidir və əsas axın tərəfindən qəbul edilmir.
Qurani-Kərimin dili və üslubu
Ərəb dilində Quranın üslubu ərəb ədəbiyyatının istənilən dövründən üstündür və heç bir şairin və ya yazıçının onunla müqayisə oluna biləcəyi sənədləşdirilməyib (Robinson, 2003).
Qurandakı ayələr konkret hadisələrə uyğun gəlir, dərin mənəvi və hüquqi məsələləri sistemləşdirir. Bu, planlaşdırılmamış və tədrici şəkildə gələn vəhylərin fövqəladə strukturunu göstərir (Rahman, 1979).
Nəticə
Tarixi, məntiqi və mətn tənqidi əsaslarla Məhəmməd peyğəmbərin vəhylərinin insan mənşəli olduğu iddiaları elmi cəhətdən zəif, fərziyyə xarakterli və sübut baxımından natamam kimi görünür. Quranın struktur bütövlüyü, peyğəmbərin tərcümeyi-halı və mətnin məzmun dərinliyi bu iddiaların qeyri-ciddi olduğunu göstərir. Bu səbəbdən İslam ənənəsi daxilində olduğu kimi, obyektiv tədqiqatlar kontekstində də Qurani-Kərim və Məhəmməd peyğəmbərin vəhyləri ilahi mənşəli sayılmağa davam edir.
Lakin digər iddiaları tam olaraq kənara itələmək də olmaz deyə düşünürəm. Çünki hər üç səmavi kitabın məzmunu demək olar ki, eynidir və daha çox kopiyalanıb, korrektə edilib və dövrün “tələblərinə” və lokal əlamətlərə uyğunlşadırılaraq yazılma ehtimalı hər zaman aktualdır.
****************************************************************
[2] https://islamansiklopedisi.org.tr/varaka-b-nevfel?utm_source=chatgpt.com
[3] https://www.dinvemitoloji.com/2019/11/muhammedin-hocalari.html
