Finikiyalılar bir vaxtlar Aralıq dənizində hökmranlıq edən qədim xalq olublar. Yazılarının çox az hissəsinin günümüzədək gəlib çatdığına görə onlar haqqında çox az məlumat olmasına baxmayaraq, onların irsi bəşəriyyətin inkişafına böyük təsir göstərib və bu, bu gün də hiss olunmaqdadır.
Finikiyalılar dənizçilər kimi tanınırdılar. Onların ticarət fəaliyyətinin ən diqqətəlayiq əlamətlərindən biri indiki Tunisdə Karfagenin əsasını qoymaları olub. Onlar həm də ilk əlifbanın ixtiraçıları idi. Əlifbaya qədər onlar da digər Mesopotamiya xalqları kimi mixi yazılardan istifadə edirdilər. E.ə. 1200-cü ilə doğru isə əlifbanı icad etdilər. Finikiya əlifbası ilə yazılmış ən qədim nümunə Bibldə aşkar edilmiş Ahiram sarkofaqıdır. Bu əlifba sonralar yunanlar, yunanlar vasitəsilə romalılar tərəfindən əxz edildi. Yaxın Şərqin bir çox xalqları, həmçinin hindlilər də finikiyalıların əlifbasından bəhrələniblər.
Tarixi mənbələrə görə, Karfagenin əsası e.ə.814-cü ildə əfsanəvi kraliça Didonun (və ya Elissa) rəhbərliyi altında finikiyalılar tərəfindən qoyulub. Karfagenlilər qərbi Aralıq dənizi sahillərinin dominant gücü idilər. E.ə. 146-cı ildə Pun müharibələrinin nəticələrinə görə, romalılar tərəfindən darmadağın edildikdən sonra finikiyalılar Kipr və Anadoluda koloniyalar salmağa başladılar. Müasir Livanın böyük hissəsi, Suriya və İsrailin şimalı onların əsas yayıldıqları areal idi.
Bir çox tarixçilərin qeydlərinə görə, onlar özlərini “Kena’ani” (akkadca “Kinahna) adlandırırdılar. Maraqlısı odur ki, ivrit dilində bu söz “tacir” mənasını verir. “Finikiya” adını isə onlara yunanlar verib. Qədim yunanlar finikiyalıların torpaqlarını “Phoiniki” adlandırırdılar ki, bu da qədim Misir dilində “suriyalı” anlamı verən ‘Fnkhw’ sözündən yaranıb. Yunan “Phoiniki” sözü fonetik olaraq bənövşəyi və ya al qırmızı (“phoînix”) sözlərinə bənzəyir. Bu da güman ki, finikiyalıların istehsal və ixrac etdikləri bənövşəyi Tir boyalarının adından yaranıb. Onlara həmçinin “bənövşəyi adamlar” da deyirdilər.
Yunan tarixçisi Herodotun fikrincə, finikiyalılar əslən Qırmızı dəniz bölgəsindən idilər və sonradan Aralıq dənizinin şərq sahillərinə köçüb məskunlaşıblar. Ancaq bu gün arxeoloqlar Herodotun finikiyalıların mənşəyi haqqında məlumatını mif hesab edirlər. Bundan əlavə, finikiyalıların qədim dünyanın digər bölgələrindən Aralıq dənizinin şərqinə köç etdiyinə dair iddiaları təsdiqləyən dəlillər azdır. Bunun əvəzində, finikiyalıların əslən Aralıq dənizinin şərqindən olduğu və Orta Kalkolit dövrünə, yəni eramızdan əvvəl IV minilliyə aid Cənubi Fələstində arxeoloji mərhələ olan Qassul mədəniyyətindən inkişaf etmiş ola biləcəyi ehtimal edilir.
E.ə I minillikdə Finikiya mədəniyyətinin çiçəklənmə dövrü idi. Həmin dövrdə bölgədə başqa Kənan mədəniyyətləri də mövcud idi. Arxeoloqlar maddi mədəniyyət, dil və dini inanclar baxımından finikiyalılarla bu digər mədəniyyətlər arasında fərq qoya bilmirlər. Bu, finikiyalıların özlərinin Kənanlı olması ilə əlaqədardır. Buna baxmayaraq, finikiyalılar dənizçi və tacir kimi nailiyyətləri ilə özlərini Kənanlı qardaşlarından fərqləndirirdilər.
Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, yunan “Phoiniki” finikiyalılar tərəfindən ticarəti edilən bənövşəyi Tir boyalarının adı ilə əlaqədardır. Həqiqətən, bu Finikiyanın ən məşhur məhsullarından biri idi. Tir boyası “Muricidae” ailəsinə (ümumiyyətlə “mureks” ilbizləri kimi tanınır) aid bir neçə növ dəniz ilbizindən istifadə edilərək hazırlanmış yüksək qiymətli bir boya idi. Bir əfsanədə deyilir ki, bu boyanı kəşf edən yunan qəhrəmanı Herkulesdir. Bu nağıla görə, Herkules iti ilə sahildə gəzərkən, iti ağzı parlaq bənövşəyi rəngə boyanmış şəkildə sahibinin yanına qaçır…
Lakin finikiyalılar tək parlaq bənövşəyi boya istehsalçıları kimi tanınmırdılar. Onlar eyni zamanda, şəffaf şüşə istehsalı və ixracı ilə də məşğul idilər. Düzdür, Mesopotamiya və Misir şüşə istehsalı ilə artıq tanış idi. Lakin onlar rəngli şüşələr düzəldirdilər.
Finikiyanın başqa bir məhsulu, Mesopotamiya dövründən bəri bölgənin məşhur olduğu sidr ağacı idi. Eramızdan əvvəl I minillikdə sidr ağacının əsas istehlakçılarından biri Misir idi, çünki misirlilərin ağaca tələbatı yerli tədarükdən çox idi. Buna görə də sidr ağacı Finikiyadan Misirə gətirilirdi. Eramızdan əvvəl XIV əsrdə finikiyalılar “Amarna məktubları”nda təsdiqləndiyi kimi sidr ağacını təqdim edərək Misirə xərac verirdilər.
Finikiyadan olan sidr ağacının şöhrəti “Wenamun hekayəsi”ndə də görünür. Bu Misir nağılında, Karnakdakı Amon məbədinin rahibi Wenamunun günəş qayığı düzəltmək məqsədilə taxta almaq üçün Finikiya gəmisində Biblə yola düşməsi nəql edilir.
Möhtəşəm dənizçilər kimi Finikiya tacirləri yalnız Finikiyada yerli istehsal olunan mallarla kifayətlənmirdilər. Onlar evlərində olmayan resursları əldə etmək üçün Aralıq dənizinin uzaq guşələrinə səyahət etməkdə çox təcrübəyə malik idilər. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri qiymətli metallar idi: İspaniyadan qalay və gümüş (və bəlkə də İngiltərədəki Kornuolla qədər) və Kiprdən mis idxal edirdlər. Onlar ticarət etdikləri yollar üzərində koloniyalar qururdular ki, bu da onların ticarətini asanlaşdırırdı.
Finikiyalıların ortaq bir şəxsiyyətə sahib olub-olmadığını və özlərini vahid millət hesab edib-etmədiklərini bilmirik. Buna baxmayaraq, biz bilirik ki, onlar siyasi cəhətdən müstəqil olan şəhər dövlətləri yaradıblar. Bu Finikiya şəhər dövlətlərinin yüksəlişi təxminən eramızdan əvvəl XII-XI əsrlərdə baş verib. Təxminən bu dövrdə bölgədə hökmranlıq edən köhnə güclər, yəni misirlilər və hettlər ya zəiflədilər, ya da məhv edildilər. Məsələn, dəniz xalqlarının gəlişi Misirdə Yeni Krallığın tənəzzülünə səbəb oldu, eyni zamanda Hett imperiyası dağıldı. Finikiya şəhər-dövlətlərinin hər biri ayrıca monarx tərəfindən idarə olunurdu. Onların hansısa federasiya şəklində birləşməsi və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur. Əvəzində, biz tarixdən bir neçə Finikiya şəhər-dövlətinin – Tir, Sidon və Bibl (Biblos) – adlarını bilirik.
Bibl (bu gün ərəbcə Jbail kimi tanınır) müasir Beyrutdan təxminən 30 kilometr (20 mil) şimalda yerləşir. Onun tarixi eramızdan əvvəl XII əsrə, hətta ondan da o yana gedib çıxır. Arxeoloji qazıntılar onu deməyə əsas verir ki, Bibl dövrünün ən çox məskunlaşan yaşayış məntəqələrindən biri olub. Hətta buranın Neolit dövründə məskunlaşdığı, o dövrdə sidr ixracına görə bölgənin mühüm liman şəhəri olduğu qeyd edilir. Bir ara Misirdən asılı vəziyyətə düşsə də, e.ə XI əsrdə Misirdə Yeni Çarlığın tənəzzülündən sonra aparıcı şəhər-dövlətə çevrilməyi bacarıb.
Təxminən eramızdan əvvəl 1000-ci ildə Bibl digər iki müstəqil Finikiya şəhər dövlətləri olan Sidon və Tir tərəfindən tutuldu. Bibl kimi Sidon da (bu gün ərəbcə Səidə kimi tanınır) qədim şəhər olub.
Tir (bu gün ərəbcə Sur kimi tanınır) ehtimal ki, əvvəlcə Sidon koloniyası kimi qurulub. Bibl və Sidon kimi, Tir də misirlilər bu bölgəyə nəzarəti itirdikdən sonra müstəqil şəhər dövləti olub. Hətta Karfagenin də e.ə. 814-cü ildə Tir koloniyası kimi yaradıldığı bilinən faktdır.
Həm Sidon, həm də Tir Əhdi-Ətiqdə tez-tez xatırlanır. Məsələn, Tir padşahı Hiramın Yerusəlimdə məbədin tikintisi üçün lazım olan materialları Süleymana verdiyi qeyd olunur.
Finikiya şəhər dövlətləri öz müstəqilliklərini uzun müddət saxlaya bilmədilər. Bu şəhər dövlətlərinin sərvəti xarici güclərin diqqətini çəkirdi. Eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərdə Finikiya şəhər dövlətləri Assuriya imperiyasının hakimiyyəti altına keçdi. Eramızdan əvvəl 538-ci ildə Finikiya Böyük Kir tərəfindən fəth edildi və farsların hakimiyyəti altına düşdü. Finikiyalılar müstəqilliklərini itirsələr də, şəhərləri çiçəklənməyə davam edirdi. Finikiyalılar fars padşahları üçün gəmilər verirdilər. Finikiya üzərində Fars hökmranlığı eramızdan əvvəl IV əsrdə, bölgə Makedoniyalı İsgəndərin əlinə keçəndə sona çatdı.
E.ə.332-ci ildə yeddi ay davam etmiş Tir mühasirəsi yunanların şəhəri tutması ilə nəticələndi və qəzəbli yunan ordusu 10 mindən çox şəhər əhalisini qılıncdan keçirdi, 3 min nəfəri kölə etdi.
İsgəndərin ölümündən sonra Finikiya torpaqları Selevkilərin və Ptolomeylərin döyüş meydanına çevrildi. Bu dövrdə finikiyalılar yavaş-yavaş ellinləşdirilir və onların ilkin kimliyi yavaş-yavaş dəyişdirilirdi. Nəhayət, Finikiya e.ə. 65-ci ildə Roma əyalətinin bir hissəsi olaraq Pompey tərəfindən birləşdirildi.
Göründüyü kimi, finikiyalılar, haqqında çox da böyük olmayan məlumatlar olmalarına baxmayaraq, bəşər tarixinə böyük töhfələr vermiş xalq kimi xatırlanmaqdadır. Tarixin ən təcrübəli dənizçi tacirləri haqqında bəlkə də bilmədiyimiz o qədər sirr var ki…
