Bu günlərdə internet resurslarında, xüsusilə, rus seqmentində bir sıra erməni siyasətçinin mason olduğu barədə materiallar yayıldı. Lakin qısa müddət sonra bilinməyən səbəblərdən bu məlumatlar yoxa çıxdı. Belə ki, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın, xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanın, parlamentin sədri Alen Simonyanın Fransada fəaliyyət göstərən “Kolmar” lojasının üzvü olduğu haqda xəbərlər tirajlandı. Hansı ki, qədim tarixə və ənənələrə malik bu lojaya Fransa prezidenti Makronun da üzv olduğu deyilir. Həmçinin Ermənistanın eks-prezidenti Armen Sarkisyanın İngiltərədəki lojalardan birinin üzvü olduğu haqda xəbərlər ortaya çıxdı. Bu xəbərlərin qaynağı və məqsədi nədir, bilmirik, amma təbii ki, ilk baxışdan burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Bir çox dövlətlərin siyasətçilərinin, dövlət xadimlərinin mason olması təkzibolunmaz faktdır. Sadəcə, mövzunun maraq kəsb etdiyini nəzərə alaraq, bu məqalə vasitəsilə erməni masonluğunun tarixinə qısa ekskursiya etmək istədik.
Erməni masonluğunun tarixi İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasının himayəsi altında başlayır. Belə ki, Hindistanda yaşayan və fəaliyyət göstərən bir sıra erməni tacirlər ingilis “Şərqi Hindistan Şirkəti”ndə mühüm rola malik idilər. Onlar tez-tez Avropanı gəzir və eyni zamanda Hindistanın sosial həyatında mühüm rol oynayırdılar. 1730-cu ildə Mədrəsdə (indiki Çennay) “Şərqi Hindistan Şirkəti” burada ingilis masonluğunun əsasını qoydu.
Edinburqdakı “Cannon-Gate” lojasının informativ bülletenlərindən birində (1762) erməni mənşəli fəal üzvlər barədə bunlar qeyd edilir: “… dörd möhtərəm ustad İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasını Britaniya ərazilərində – Yaxın Şərq, Hələb və İran – təmsil edəcəklər….” Bu dörd nəfərdən biri Böyük Lojanın Böyük Ustadının əmri ilə “Ermənistan” üzrə Əyalət Böyük Ustadı vəzifəsinə təyin edilmiş doktor Dionisius Manasse idi.
6 oktyabr 1837-ci ildə müstəmləkə Hindistanının Mədrəs şəhərində İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasının himayəsi altında 685 saylı “Erməni” Lojası təqdis olundu. Bu loja öz fəaliyyətindəki eniş-yoxuşlar nəticəsində qısa ömür sürdü (1865). Loja həmin şəhərdə yaşayan nüfuzlu erməni tacir ailələri ilə bağlı idi.
Erməni mənşəli və Viktoriya Hindistanında əhəmiyyət kəsb edən sonuncu mason ustad Ser Paul Çater (Xaçik Poqos Astvatsator) idi. O, 1846-cı ildə Kəlküttədə doğulmuş, 1165 nömrəli “Əzm” lojasının möhtərəm ustadı, İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasının (1881-1909) Honq-Konq dairəsinin və Çinin cənubunun Böyük Ustadı olmuşdur (1881-1909).
İran ərazisində yaşamış erməni masonlarından danışarkən heç şübhəsiz ki, Mirzə Melkum xanın adını çəkmək lazımdır. Onunla bağlı məlumat “İlk azərbaycanlı mason kim olub?” adlı məqaləmizdə Mirzə Fətəli Axundzadə ilə bağlı hissədə verilib.
Osmanlı imperiyasında yaşayan erməni əhalinin yuxarı təbəqələri Qərbin bəyan etdiyi “Azadlıq, Bərabərlik və Qardaşlıq” ideyalarını müdafiə edərək qarşılıqlı fəaliyyətə başlamışdılar. Eyni zamanda, istər böyük lojalar, istərsə də, böyük şərqlər bölgəni qərbləşdirmək və bacardıqları qədər çoxlu mason lojaları qurmaq missiyasını planlaşdırırdılar. İtaliyanın Böyük Şərqi, Şotlandiya Böyük Lojası, İngiltərənin Birləşmiş Böyük Lojası və Fransanın Böyük Şərqi imperiyanın mərkəzində mason lojalarının yaymaq üçün fəal işləyirdilər.
Ermənilər üçün ilk ermənidilli lojanın bünövrəsini atmaq üçün doğru an yetişmişdi. İlk erməni lojaları bunlar idi:
- “Mets Tiqran” lojası № 1014 – 1864-cü il 29 aprel (bir məlumata görə isə 5 iyun) tarixində İzmirdə (Smirna) İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasının himayəsi altında yaradılıb. Lojanın bəzi məşhur üzvləri arasında Mesrop Nuparean (leksikoqraf və tərcüməçi) və romançı və siyasətçi Matteos Mamuryan da var idi.
- “Ser” lojası – 1866-cı il fevralın 22-də (digər məlumata görə mayın 7-də) İstanbulun Pera mahalında Fransanın Böyük Şərqinin himayəsi altında yaradılıb. Tanınmış üzvlərindən Harutin Svaçyan, Matteos Mamuryan, Mkrtiç Peşiktaşlian, Mixael Alişan, Srapion Hekimyan, Serope Aznavur və başqalarının adlarını çəkmək olar.
- “Fərat” lojası № 1078 – 1909-cu ildə Harputun Hyusenik kəndində Şotlandiyanın Böyük Lojasının himayəsi altında yaradılıb.
- “Hayastan” lojası № 1185 – 1919-cu il mayın 1-də Konstantinopolda yaradılıb və Şotlandiya Böyük Lojasına tabe idi.
Bu dövrdə daha az əhəmiyyət kəsb edən digər lojalardan “Armenak” (1872, İzmir, Grand Oriente d’İtalia) və “Ararat” № 76 (1882, Qahirə, Misir Milli Böyük Lojası) lojasının da adını çəkmək olar.
Osmanlı imperiyasında yaşayan ermənilərin mason lojası yaratmaq üçün sonuncu cəhdi 1919-cu ildə oldu. I Dünya Müharibəsindən sonra mayın 1-də bir qrup erməni Şotlandiya Böyük Lojasından “Hayastan” lojasını təqdis edən 1185 №-li nizamnamə aldılar. Yüzdən artıq (125) üzvünün olmasına baxmayaraq, bu loja sonuncu dəfə 1923-cü ildə yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasının başlanğıcında yaranmış yeni siyasi vəziyyətə görə qapılarını bağladı. Bu Lojanın erməni dilində ritualları hələ də İngiltərə Birləşmiş Böyük Lojasının kitabxanasında saxlanılır.
1915-1923-cü illər arasında Osmanlı imperiyasının erməni əhalisi üçün baş verən hadisələrdən sonra onlar köç etmək məcburiyyətində qaldıqları ölkələrdə məskunlaşmağa başladılar. Erməni diasporu yarandı və ermənilər dünyanın dörd bir tərəfinə səpələndilər.
Diaspora tərəfindən dünyanın müxtəlif bölgələrində XX əsr ərzində aşağıdakı erməni mason lojaları yaradıldı:
“Ararat” № 582 (1952, Miçiqan Böyük Lojası, ABŞ)
“Ararat” № 404 (1957, Argentina Böyük Lojası, Buenos-Ayres)
“Ani” №11 (1959, Dairə Böyük Lojası, Beyrut, Livan)
“Ararat dağı” No 9239 (1987, UGLE, Surrey, İngiltərə)
“Ararat” No 738 (1993, Fransa Milli Böyük Lojası (GLNF), Aubagne, Fransa)
“Hayastan ” No 94 (1994, Kolumbiya Dairəsi Böyük Lojası, ABŞ)
“Arménie Hayastan” No 957 (1995, Fransa Milli Böyük Lojası, Paris, Fransa)
“Şimal İşıqları” № 9 (1995, Rusiya Böyük Lojası, Moskva, Rusiya)
“Lumières D’Ararat” No 1049 (1997, GLNF, Lion, Fransa)
“Urartu” № 442 (2000, Argentina Böyük Lojası, Buenos-Ayres).
Qeyd edək ki, XX əsrin əvvəllərində tanınmış erməni masonlardan birinci erməni respublikasının sonuncu baş naziri Simon Vratsiyan, Tiflisin meri Aleksandr Xatisyanı (1910-1917) göstərmək olar.
16 dekabr 1999-cu ildə 94 nömrəli “Hayastan” lojasının aid olduğu Kolumbiya Dairəsi Böyük Lojası 99 nömrəli “Masis” mühacir lojasını yaratdı. Fransa Milli Böyük Lojası və Rusiya Böyük Lojasının iştirakı ilə Ermənistan Azad və Qəbul Edilmiş Masonlarının Böyük Lojasının yaradılması layihəsinin həyata keçirilməsinə başlanıldı. Bu məqsədlə 2001-ci ilin mayında “Erməni masonlarının I Dünya Konfransı” keçirildi. Orada bu böyük yurisdiksiyanın təqdis edilməsinin ilk addımı ilə bağlı bütün məsələlər həll olundu. Bu Konfransda ABŞ, Livan, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya və Argentinadan olan masonlar iştirak edirdilər.
“Masis” Lojasının yaradılması ilə yanaşı, Fransa Milli Böyük Lojası “France-Arménie” Lojasını, Rusiya Böyük Lojası isə 4 dekabr 2001-ci ildə 18 nömrəli “Ser” (Sevgi) Lojasını təsis etdi. Təsisçi lojalardan biri də “Corc Vaşinqton” lojası №4. İdi. Onların hamısı eyni məqsəd üçün yaradılmışdı: bütün ermənilər üçün yeni daimi böyük lojanın əsasını qoymaq.
2002-ci ilin 30 iyul tarixi günündə paytaxt İrəvanda Ermənistanın Azad və Qəbul Edilmiş Masonlarının Böyük Lojası yuxarıda qeyd olunan üç Böyük Loja tərəfindən təntənəli şəkildə təqdis olundu.
Beləliklə, onilliklərdən sonra və tarixdə ilk dəfə olaraq “erməni masonluğu” öz mason yurisdiksiyasına və muxtariyyətinə malik oldu.
Konstitusiyasında qeyd edildiyi kimi, Ermənistan Böyük Lojası müntəzəm masonluğun qədim adətlərinə hörmətlə yanaşır. Onun Konstitusiyası həmçinin üç ritual ayində mason yığıncaqların icrasını təmin edir: Emulyasiya, York və Qədim və Qəbul Edilmiş Şotland Riti.
Ermənistan Böyük Mason Lojasının böyük ustadları:
Kristofer Sahakyan (2002-2008)
Armen Canyan (2008-2010)
Armen Qarabedyan (2010-2012)
Armen Simonyan (2012-2014)
Jilbert Stepanyan (2014-2016)
Karen Hakobyan (2016-2021)
Xeyriyyəçilik və sosial sahədə Ermənistanın Böyük Lojası “Nuhun Uşaqları Xeyriyyə Cəmiyyəti”ni təsis etdi və bu təşkilat vasitəsilə ehtiyacı olanlara kömək etmək üçün xeyriyyəçilik fəaliyyətləri həyata keçirilir.
Erməni lobbisinin 2000-ci illərdə o zaman işğal altında saxladıqları Qarabağ ərazisində də mason lojaları yaratmaq üçün xeyli çalışdıqları, lakin buna müəssər olmadıqları barədə məlumatlar var.
2008-ci ilin iyulunda Ermənistan üçün 33° Ali Şurası yaradıldı və təqdis olundu. Onun ilk Suveren Böyük Komandiri Çox Möhtərəm Ustad Kristofer Sahakyan seçildi. Ermənistan Ali Şurası “Kamillik lojaları”, “Fəsil lojaları”, “Areopaq” və “Consistory”dən ibarətdir.
Bu gün Ermənistanın Azad və Qəbul Edilmiş Masonların Böyük Lojası 11-dən çox lojaya malikdir. Ermənistan Böyük Lojasının hazırki zabitləri isə bunlardır:
David Babken Akopyan – Böyük Ustad
Sevak Keşişyan – Böyük Ustad köməkçisi
Kristian Ardan – Böyük Ustadın Avropa regionu üzrə köməkçisi
Erik Hanan – Böyük Ustadın Şimali Amerika regionu üzrə köməkçisi
Xuan Abaciyan – Böyük Ustadın Cənubi Amerika regionu üzrə köməkçisi
Armen Simonyan – Böyük Kansler
Bu gün dünyada erməni lobbisi güclü təsir rıçaqlarına malikdir və təəssüf ki, dünyanı hələ də öz iyrənc “həqiqətlərinə” inandıra bilirlər. Bu müstəvidə masonluqdan da alət kimi istifadə edirlər. Qondarma erməni soyqırımının dünya ölkələri tərəfindən tanınması, Qarabağ ermənilərinin guya etnik təmizlənməyə məruz qalmaları haqda saxta informasiyaların yayılması prosesində əminik ki, masonluqdan gen-bol yararlanır, “Azadlıq, Bərabərlik, Qardaşlıq” şüarına ermənisayağı don geyindirməklə öz çirkin məqsədlərini həyata keçirirlər.
********************************************************
https://www.freimaurer-wiki.de/index.php/En:_The_Freemasons_of_Armenian_Origin
https://dgll.org/history-of-armenian-freemasons-dgl-of-lebanon-under-gl-of-scotland/
