Roma tarixinə qısa səyahət
Roma, e.ə. 753-cü ildə Romulus tərəfindən kiçik bir şəhər-dövlət olaraq qurulmuş və uğurlu ticarəti sayəsində bütün İtaliyaya hakim olmağı bacarmışdır. E.ə. 509-cu ildə Roma kralı sürgünə göndırilmiş və Roma senat tərəfindən idarə edilən respublikaya çevrilmişdir. Romanın tam adı Senātus Populusque Rōmānus (S.P.Q.R), yəni Roma Senatı və Xalqı olmuşdur. Bu dövrdə Roma artıq Aralıq dənizi bölgəsində ticarət və hərbi gücü sayəsində öz ərazilərini genişləndirməyi bacarmışdı.
E.ə. 45-ci ildə görkəmli sərkərdə Yuli Sezar diktatorluğunu elan edərək, Romanı bir imperiyaya çevirməyi qərara almış, lakin bir müddət sonra Senatda qətlə yetirilmişdir.
Yuli Sezarın qardaşı oğlu və övladlığı Oktavian onun qisasını alır və e.ə. 27-ci ildə Roma respublikasını ləğv edərək, özünü imperator elan etmişdir. Oktavian Sezarı tanrı elan edir və imperiyanın müxtəlif şəhərlərində onun şərəfinə məbədlər inşa edilməsi barədə göstəriş verir. Özünə Avqust adını götürür.
Roma dini
Roma qurulduğu zaman antik yunan dinindən təsirlənərək çoxtanrılı dinə sahib idi. Romada 12 tanrı və tanrıçadan ibarət Panteon vardı. Daha sonra fəth etdikləri ərazilərdəki dinləri də əxz edərək, imperiyanın davamlılığı naminə Tanrıların Sülhü (Pax Dearum) adı verdikləri bir nizam yaratmışdılar. Romulusun müharibə tanrısı Marsın oğlu olduğuna inanılırdı.
E.ə. 66-cı ildə İsrail torpaqları işğal edildi. Bu zaman Roma bir problemlə üzləşdi. Belə ki, bu torpaqlarda yaşayan yəhudilər tək tanrılı dinə sitayiş edən tək qövm idi və başqa tanrıları qəbul etmirdilər. Belə olduqda Roma bu əraziyə muxtariyyət verərək, onların dini azadlıqlarını tanıdı və yarı yəhudi olan Hirodesi kral elan etdi. Lakin bu təyinat yerli sakinlər tərəfindən xoş qarşılanmadı. Çünki Hirodes tam yəhudi deyildi və kral olmaq üçün mütləq Davudun soyundan gəlmək lazım idi. Çətin vəziyyətdə qalan Hirodes məcburən ikili siyasət yürütməyə başladı; bir tərəfdən Qüds məbədini yeniləyir, digər tərəfdən isə Sezar üçün məbəd inşa etdirirdi. Bu vəziyyət yəhudilər tərəfindən qəzəblə qarşılanır və tez-tez üsyanlara səbəb olurdu. Eynilə, xristianlar da təqib və qətllərə məruz qalırdılar.
Xristianlığın ilk 300 ili
İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyi il olaraq 33-cü il qəbul edilir. İsa Məsihdən başlayaraq 313-cü il Milan Fərmanına qədər olan dövr, Romada xristianlığın qadağan edildiyi dövrdür.
Roma təktanrılı dinə sahib olan yəhudilərə muxtariyyət vermişdi, çünki yəhudilik qanla keçən bir din idi və yəhudiliyə keçmə kimi bir anlayış yoxdur. Tez-tez baş verən üsyanlar isə əsasən siyasi motivli idi. Roma yəhudiliyi bir təhdid olaraq görmürdü.
Xristianlıqda isə məsələ başqa idi. İsa Məsihin son buyruğu, “Bu səbəblə gedin, bütün xalqları tələbələrim olaraq yetişdirin, onları Ata, Oğul və Müqəddəs Ruhun adı ilə vəftiz edin, sizə buyurduğum hər şeyə əməl etməyi onlara öyrədin, mən dünyanın sonunadək sizlərlə birlikdəyəm” olmuşdu. Yəni yəhudilikdən fərqli olaraq burada bir missiya, öyrətmə, qəbul etdirmə vardı. Buna görə də bu, Roma paqanizmi üçün təhdid idi.
Məhz, 64-315-ci illər xristianlara qarşı təqib və qətliamların çox yoğun olduğu dövr olaraq bilinir. Neronun dövründən başlayan qətliamlar, daha sonra Domitian (89 – 96), Trayan (99 – 117), Hadrian (117 – 138), Markus Aurelius (161 – 180), Septimus Severus (193 – 211), Decius (249 – 251), Valerian (253 – 260) və xüsusilə, Diokletian (284 – 305) dövründə daha da kəskin hal almışdı. Mənbələrə görə, Diokletian dövründə qətlə yetirilən xristianların sayı 30 mindən çox idi.
Konstantin (312-ci il) və Milan Fərmanı (313-cü il)
Diokletian dövründə Roma imperiyası inzibati olaraq dörd bölgəyə bölünmüş və onları idarə etmək üçün “sezar”lar təyin edilmişdi. Özü də dövləti Nikomediyadan (indiki İzmit) idarə edirdi. Bu dörd “sezar”dan biri də Konstantius idi. O, Konstantinin atası idi. Konstantius xristian deyildi, lakin həyat yoldaşı Helena xristian idi. Odur ki, oğlu Konstantini də xristian olaraq böyüdürdü. Konstantius vəfat etdikdə Diokletianın da izni ilə imperiyanın şimal-qərb hissəsinə rəhbərlik etmək üçün Konstantin seçildi.
Diokletianın ölümü ilə bu dörd “sezar” arasında imperatorluq uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi başlayır. Konstantin 312-ci ildə Liciniusa qarşı Romada, Tiber çayı üzərindəki Milvian körpüsü ətrafında baş verəcək son döyüş öncəsi səmada “X” və ”P” hərflərini görür. Bu, “CHRİSTOS” kəlməsinin ilk iki hərfi idi. Həmin gecə yuxuda İsa Məsih ona çarmıxı göstərərək, “bu işarə ilə qalib gələcəksən” deyir. Konstantin savaş öncəsi əsgərlərinə qalxanlarına bu hərfləri yazmağı əmr edir. Konstantin döyüşdə qələbə çalır və Roma imperiyasının tək sahbinə çevrilir.
313-cü ildə Konstantin Milan Fərmanını imzalayır. Fərmana görə, xristianlığa qoyulan qadağa aradan qaldırılır və xristianlara dini azadlıq verilir.
Bununla xristianlıq üçün yeni dönəm başlamış olur. Lakin 300 illik qaranlıq dövr çox pis fəsadlar gətirmişdi; kilsələr arasında birlik qopmuş və önəmli mövzularda fərqli yorunlar ortaya çıxmışdır. Bu vəziyyətin aradan qaldırılması vacib idi. Çünki İsanın İncildəki ən uzun duası kilsənin birliyi haqqında idi.
Bu nöqtədə “ekumenlik” anlayışını qeyd etmək lazımdır. Ekumenlik birlik içərisində olan kilsələr üçün istifadə edilir. Bəzi fərqli tətbiq və detallar olsa da, təməl olaraq inandıqları şey eynidir. Bu kəlmənin mənşəyi qədim yunanca ”οἰκουμένη γῆ (oikouménē gē)” yəni, ”dünyada yaşanılan sahələr” anlamına gəlir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz fərqlilikləri və təzadları nəzərə alaraq Konstantin ekumenik bir məclis çağırmağı qərara aldı. Beləliklə, 20 may – 19 iyun 325-ci il tarixlərində Nikeyada (indiki İznik), hazırda göl suları altında qalmış Senato sarayında 318 yepiskopun iştirakı ilə Nikeya Ekumenik Kilsə Məclisi keçirildi. İştirakçıların sayı məsələsində fərqli görüşlər olsa da, Puatyeli Hilarinin qeyd etdiyi 318 rəqəmi qəbul edilir. Digər versiyalara gəlincə, Eusebiusa görə 250, Antakiyalı Eustafiusa görə 270, Afanasiusa görə 300, Çzikuslu Gelasiusa görə isə 300-dən çox iştirakçı vardı.
Nikeya kilsə məclisinin əsas mövzusu İsa Məsihin kimliyi barəsində idi. Belə ki, imperiya ərazisində İsanın kimliyi barəsində iki fərqli tezis mövcud idi. İsgəndəriyyə kilsəsinin rahibi Ariusa görə, İsa kainatdan əvvəl yaradılmışdı, lakin Tanrı deyildi, insani vücuda malik idi. Xristianlar üçün İsa Məsih, Tanrı kəlamının bədən (insan forması) almış halıdır. Yuhanna 1:14-də deyildiyi kimi, başlanğıcda dünyanı yaradan Tanrı kəlamı (Loqos) “bir bədən alıb aramızda yaşadı”. İsgəndəriyyəli Afanasius (Athanasius) isə əksinə, Tanrı Kəlamının yaradılmamış və əzəli olduğunu müdafiə edirdilər. Bu müzakirəni İslam tarixindəki kəlam ilahiyyatı ilə əlaqədar olan fikir ayrılıqlarına bənzədə bilərik. Əşarilərin mövqeyi Afanasiusun fikirlərini xatırladır, Mötəzilə-nin baxışı isə Ariusun baxışına yaxındır.
Hər iki tərəf Müqəddəs Kitabdan (Bibliya) ayələrlə öz fikirlərini müdafiə edirdilər. Lakin Ariusun , öz fikirlərinin təməl dirəyi olan Kolosselilər 1:15 ayəsini yanlış şərh etdiyi görüldü və Ariusu dəstəkləyən 22 yepiskopdan 20-si Təslisçi tərəfin fikirlərini qəbul etdi.
Kolosselilər 1:15 ayəsində “Görünməz Tanrının surəti və bütün yaradılış üzərində ilk doğulan O’dur.” deyilir. Müzakirələr “ilk doğulan” ifadəsi üstündə idi. Ariusa görə bu ayə İsadakı kəlam təbiətinin yaradıldığını göstərirdi. Bu görüşü ifadə etmək üçün Arius “homo-i-ousios” (bənzər öz) sözündən istifadə edirdi. Afanasius və onu dəstəkləyən yepiskoplar isə Ariusun ayəni kontekstindən kənar şərh etdiyini deyirdilər. Belə ki, müzakirə edilən ayənin keçdiyi bölmədəki digər ayələr ilk doğulan sözünün fiziki olmadığını; Kəlamın (İsanın) dünyanı miras aldığı üçün ilk doğulanın haqqına sahib olduğunu açıqlayırdı. Təslisçilər Kəlamın Tanrı essensiyası ilə bir olduğunu müdafiə edirdilər və bunu açıqlamaq üçün homo-ousios (eyni essensiya (eyni mahiyyət)) sözündən istifadə edirdilər.
Nəhayət, Məclisin qərarı ortaq inanc bildirişinin qəbulu ilə nəticələndi: “Hər şeyə gücü çatan, görülən və görülməyən hər şeyin yaradanı olan tək olan Ata Tanrıya inanırıq; Tək olan Rəbb İsa Məsihə inanırıq; Tanrının oğlu, Atadan doğulan Oğul, yəni Atanın öz varlığından yaranan,Tanrıdan Tanrı, İşıqdan İşıq, əsl Tanrıdan gələn əsl Tanrı, yaradılmış deyil doğulmuş, Atanın eyni öz varlığına sahib olan, Özü vasitəsilə göydəki və yerdəki hər şey yaradılmış, biz insanlar üçün və bizim xilasımız üçün göydən enmiş, insan bədəni almış və insanlar arasında yaşamış, çətinlik çəkmiş və üçüncü gündə ölümdən dirilmiş, göyə yüksəlmiş, diriləri və ölüləri hesaba (sorğu suala, məhkəməyə) çəkməyə gələcək olan Odur; və Müqəddəs Ruha da inanırıq.”
Nikeya Kilsə Məclisi barədə məlumatları aşağıdakı üç mənbə vasitəsilə ala bilirik. Bunlardan başqa hər hansı mənbə yoxdur.
- Məclisin sədri olan Antakiyalı Evstatyusun bir əsəri;
- Afanasiusun, “Nikeya Məclsinin Qərarları” adlı əsəri (350-354 illər arasında yazılıb) və 369-cu ildə Şimali Afrikalı dini liderlərə yazdığı bir məktub;
- Kayserili Evsebyusun 325-ci ildə yazdığı bir məktub.
Birinci Nikeya Kilsə Məclisində İsanın kimliyi məsələsindən savayı daha iki məsələ də müzakirə edilmişdi.
- Melitien mübahisəsi. Bu mövzu iman etdikdən sonar zülm zamanı dindən çıxmış və sonrada təkrarən kilsəyə dönmək istəyənlərin vəziyyətləri ilə əlaqəli idi. Məsələn, Misirdə 303-312-ci illərdə zülm nəticəsində bir çox xristianlar kilsəni tərk etmiş, 312-ci ildən sonra geri qayıtmaq istəmişdilər. İsgəndəriyyə yepiskopu Pyotr ilə Likopolis yepiskopu Meletius arasında bu mövzuda böyük anlaşılmazlıq və qarşıdurma yaşanmışdı. Belə ki, Pyotr belə şəxslərə qarşı yumşaq və anlayışlı davranılmasının tərəfdarı idi. Lakin özü 311-ci ildə həbs edilərək, edam olundu. Melitien isə bunlara qarşı sərt davranılmasını istəyirdi. Onun tərəfdarları çox idi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, İsgəndəriyyənin baş yepiskopu Aleksandrın razılığı olmadan yepiskop təyin edirdi. Məclisin qərarına əsasən, Melitienin təyin etdiyi yepiskoplar yalnız Aleksandrın razılığı alındığı təqdirdə vəzifələrində qala bilərdilər. Melitien özü isə bundan sonra hətta namizəd irəli sürmə hüququna belə malik olmayacaqdı.
- Pasxa (Easter) bayramının tarixi.
Tarixi və dini ədəbiyyatda bəzən Birinci Nikeya Məclisi barədə yalnış bilinən məsələlər də var. Bunlardan biri, “xristianlığın bu məclisdə qaydaya salınması” barədədir. Bu, tamamən yalnış iddiadır. Çünki xristianlıqla bağlı təməl inanc və qavramlar (məsələn, İncil, Didakiya (Didache)) bundan çox öncə ortaya çıxıb. Bu arada, “Didache” 60-80-ci illərə aid ən qədim xristian sənədlərindən biridir, “Elçilərin Təlimi” adı ilə də tanınır.
Bir digər məsələ, İncilin bu məclisdə qəbul edilməsidir ki, bu iddia da tamamən yalandır. Çünki bu məclisdə hansı kitabların Müqəddəs Kitaba daxil edilməsi müzakirə edilməmişdi. Bu, artıq I əsrə qədər yekunlaşmış proses idi.
Üçüncü məsələ, “Üçlü Birlik (Təslis) qavramının bu məclisdə qəbul edilməsi” ilə bağlı idi ki, əlbəttə, bu da yanlışdır. Məclisdə artıq qeyd etdiyimiz kimi, İsanın kimliyi məsələsi müzakirə edilmişdi. Üçlü Birlik qavramı məclisdən çox öncə, Origen və Tertullianın yazılarında mövcud idi. Yalnız 381-ci ildə bu mövzuda yeni bir mübahisə açılacaqdı.
Beləliklə, Birinci Nikeya Məclisi ilk öncə, böyük zülmün sonlanması ilə xristianların vəziyyətini müəyyən etmək üçün çağrılmış məclis idi. Hər şeydən öncə isə, Konstantinin öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək, imperiyanın müxtəlif bölgələrində fərqli görüşlərə sahib kilsələri vahid sistemdə birləşdirmək əməliyyatı idi.
