Azərbaycanın ilk “Xalq yazıçısı” fəxri adının erməni əsilli nasirə verildiyini bilirdinizmi?
Azərbaycanın ilk Xalq yazıçısı fəxri adı 1930-cu ildə Aleksandr Şirvanzadə adlı erməni mənşəli yazıçıya verilib. Elə həmin il o, Ermənistan SSR-nin də “Xalq yazıçısı” adına layiq görülüb.
Aleksandr Şirvanzadə və ya Aleksandr Minasoviç Movsesyan 18 aprel 1859-cu ildə Şamaxıda anadan olub və ömrünün ilk 15 ilini burada yaşayıb. 1880-ci ildə soyadını dəyişib və yaşadığı yerə uyğun olaraq, “Şirvanzadə” (Cəlil Məmmədquluzadə demişkən, bizim türk dilində – Şirvanoğlu İsgəndər) edib. Daha sonra Bakıya gəlib. Səkkiz il burada yaşayıb. 1905-1910-cu illərdə Parisdə, 1910-1915-ci illərdə Tbilisidə yaşayıb, sonra isə ABŞ-a – Kaliforniyaya yollanıb.
O, 1931-ci ildə ədəbi fəaliyyətinin 50 illiyinə həsr olunmuş yubiley iclasındakı nitqində deyirdi:
Qızıl Ordu Bakını aldığı zaman mən Kaliforniyada idim… Mən dərhal Qafqaza qayıtmaq istəyirdim. Mən dərindən inanırdım ki, bolşeviklər gələndən sonra orada artıq həyat və müntəzəm quruculuq işləri başlanıb. Lakin gözlərimin xəstə olması dərhal gəlməyimə mane oldu.
“Xaos”, “Namus”, “Hami”, “Neft zavodunda yanğın”, “Cinli”, “Şərəf üçün”, “Fatma və Əsəd” kimi əsərlərin müəllifidir. Bu əsərlərdə əsasən Bakı və Şamaxıda gördüyü hadisələri qələmə alıb. A.Şirvanzadə o dövr üçün haqlı olaraq “ayrı millətlər arasında birlik daha möhkəmdir, nəinki türklər arasında.., birliyi ziyalılar xalqa sirayət etdirməlidirlər” deyirdi. O, türklərin (azərbaycanlıların) yazı dilində yaranmış problemləri də şərh edirdi. “Kəşkül” qəzetinin
türkcə nəşr olunduğunu, müəyyən təbəqələrin, xüsusilə mollaların ona lağ etdiyini, “fars
və ərəb dilində yazın” deməyini yada salır, sonra bu qəzetin fars və türkcə çıxdığını,
əksəriyyətin farscanı başa düşmədiyini və qəzetin yenidən türkcəyə qayıtdığını qeyd
edirdi.
A.Şirvanzadə bu ağrılı dava haqqında “Sankt-Peterburqskie novosti” qəzetində (№170)
məqalə yazıb, barışığa çağırıb. Rus mətbuatında Azərbaycan türklərini qınayan fikir və
yazılar üstünlük təşkil edirdi; onlarla mübarizə aparan Əhməd bəy Ağayev
A.Şirvanzadənin tərəfsiz və davanın kökünü axtaran yazısını hərarətlə qarşılayaraq,
“Erməni yazıçısı Şirvanzadəyə açıq məktub” yazıb (Kaspi, 28 iyul, 1905): “Bax, nəhayət,
camaatın coşan ehtirasından, azğınlaşmış şovinistlərin böhtan və iftiralarından, öz
səadətlərini başqalarının bədbəxtliyi üzərində quran siyasətbazların intriqalarından
qorxmayıb həqiqət sözünü deyən bir adam tapıldı.”
A.Şirvanzadənin erməni-türk (azərbaycanlı) münasibətlərinə aid sözləri və barışığa çağırışı bir əsrdən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, nəinki köhnəlməyib, hətta daha aktual olub.
Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, “Namus” əsərinin müəllifinə “Xalq yazıçısı” fəxri adı veriləndə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı hələ yaradılmamışdı.
A.Şirvanzadəyə Xalq yazıçısı fəxri adının kim tərəfindən verildiyi dəqiq bilinmir. Belə ki, Azərbaycan SSR-in ali icraedici orqanı olan Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsində 14 mart 1930-cu ilədək Qəzənfər Musabəyov, həmin tarixdən 1932-ci ilədək isə Dadaş Bünyadzadə çalışıb. Bu səbəbdən, Şirvanzadəyə xalq yazıçısı adının kim tərəfindən verildiyini müəyyənləşdirmək bir qədər çətindir. Nəriman Nərimanovun Moskvaya təyinat aldığı 1922-ci ildən Mir Cəfər Bağırovun hakimiyyətə gəldiyi 1933-cü ilə qədər Azərbaycan SSR-ni qısa müddətə də olsa, qeyri-azərbaycanlılar idarə edib. 1929-cu il avqustun 5-dən 1930-cu ilin avqustuna qədər isə Azərbaycan KP (b) MK-nın I katibi vəzifəsində Nikolay Gikalo, 1930-1933-cü illərdə isə milliyyətcə yəhudi olan Vladimir Polonski çalışıb. Bu səbəbdən Şirvanzadəyə xalq yazıçısı adının hansı katibin zamanında verildiyini müəyyənləşdirmək çox çətin məsələdir.
Bundan başqa, Samvel Qriqoryan adlı erməni şair Azərbaycanın “Xalq şairi” fəxri adına layiq görülüb.
Samvel Avanesoviç Qriqoryan 20 aprel 1907-ci ildə Şuşa qəzasının Şuşakənd kəndində dəmirçi ailəsində anadan olub. 1925-1929-cu illərdə İrəvan Dövlət Universitetinin Tarix-ədəbiyyat fakültəsini bitirib. 1967-ci ildə “Qırmızı əmək bayrağı” ordeni alıb, 1970-ci ildə Azərbaycan SSR əməkdar mədəniyyət işçisi, 1984-cü ildə isə Azərbaycan SSR Xalq Şairi adına layiq görülüb. 1959–1985-ci illərdə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olub.
1926-cı ildə ədəbi yaradıcılığa başlayıb. Daha çox xalqlar dostluğu mövzusunda yazıb.
A. Puşkin, M. Lermontov, T. Şevçenko, klassik və müasir Azərbaycan şairlərinin, xüsusilə M.Ə. Sabirin əsərlərini erməni dilinə tərcümə edib.
1943-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının erməni bölməsinin rəhbəri, 1957-ci ildən Bakıda erməni dilində nəşr olunan “Qrakan Adrbecan” jurnalının redaktoru olub.
Samvel Qriqoryanın 1967-ci ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında “Dünya qəlbimdədir” adlı kitabı işıq üzü görüb.
“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 1976-cı il sayında Samvel Qriqoryanın “Bir foto-şəklin tarixi” yazısı işıq üzü görüb.
Qriqoryanın Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 100 illiyi ərəfəsində dahi bəstəkarla bağlı xatirələri “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetinin 1984-cü il 3 avqust tarixli sayında dərc olunub.
Qriqoryanın “Kommunist” qəzeti 1984-cü il 30 noyabr sayında “Azərbaycan” adlı şeiri dərc olunub.
“Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetinin 1986-cı il 24 oktyabr tarixli sayında Samvel Qriqoryan Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğuna həsr etdiyi şeir işıq üzü görüb.
1986-cı ildə isə xalq şairi Süleyman Rüstəmin anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə Samvel Qriqoryan ona açıq məktubla təbrikini çatdırıb. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 14 mart tarixli sayında “Şair dostuma açıq məktub”u dərc olunub. Bir müddət Azərbaycan Radio Verilişləri Komitəsində işləyib.
Samvel Qriqoryan 7 iyun 1987-ci ildə Bakıda vəfat edib.
