Bu gün dekabrın 25-dir, dünyada xristian, həmçinin bir çox qeyri-xristian əhalinin qeyd etdiyi Milad bayramıdır. Xristian təqviminin mərkəzində dayanan bu bayram advent və ya milad orucu ilə başlayır ki, bu da Qərbdə on iki gün davam etməklə On ikinci gecə ayinləri ilə tamamlanır.
“Milad” sözün ərəb dilindən tərcümə olunmuş formasıdır. Əksər müsəlman xalqaları kimi azərbaycanlılar da bu bayramı “Milad” (Doğulma) adlandırırlar. Xristian Qərb xalqları, o cümlədən ingilislər isə bayramı “Krismas” (Christmas) adlandırırlar. “Christmas” sözü iki sözün “Christ” və “mass” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlməklə, “İsanın messiyası” mənasını verir. Bu söz mənbələrdə ilk dəfə 1038-ci ildə, daha sonra isə 1131-ci ildə İsa messiyası ilə bağlı qeyd olunub. “Crīst” (tam formada Crīstes) sözü, ivrit dilindəki “məsh olunmuş” mənasını verən “Māšîaḥ” (מָשִׁיחַ) sözünün yunan dilinə tərcüməsi olan Xristos (Χριστός) sözü əsasında yaranmaqla latın dilindəki Yevxaristiya bayramı ilə eyni olan “mæsse” ilə əlaqəlidir.
Tarixən Milad bayramı müxtəlif xalqlar arasında müxtəlif adlarla tanınıb. Anqlo-sakson tayfaları arasında bayram “qışortası” adıyla, bəzən isə “Nātiuiteð” adlandırılıb. Bayramın bilinən digər adı “Doğulma” – “Nativity” isə latın dilində “nātīvitās” sözündən yaranıb. Qədim ingilis dilində “Gēola” (“Yule”) sözü xristian Miladının qeyd edildiyi dekabr-yanvar aylarına uyğun gəlir. Fransız dilinə, latın dilində olan nātālis (diēs) – “doğum günü” sözündən keçmiş olan “Noël” və ya “Naël” sözü XIV əsrdən “Noel” (və ya “Nowell“) şəklində ingilis dilində də işlənməyə başlanılıb.
Milad bayramı İsa peyğəmbərin mövludu ilə bağlıdırmı?
“Doğuş sancıları onu Xurmaya tərəf sürüklədi. O (Bibi Məryəm): “Kaş, mən bundan əvvəl öləydim və ya unudulmuş və ya atılmış bir şey olaydım” dedi. Qeybdən: “Kədərlənmə, Rəbbin ayağının altından bir çay çəkdi. Xurma ağacının gövdəsini özünüzə tərəf silkələ ki, üzünə təzə yetişmiş xurma yağsın, ye, iç və gözlərin sevinsin” (Məryəm surəsi 23-26)
Dekabrda bütün Şimal yarımkürəsində qış fəsli olur və Fələstin də daxil olmaqla bir çox yerlərdə şiddətli soyuqlar müşahidə olunur. Lakin yuxarıda qeyd olunan “Məryəm” surəsinin 23-26-cı ayələrində isə Məryəmin doğuş zamanı xurma ağacı altında olduğu yazılır. Hamımızın bildiyi kimi, xurma qışın sonlarından yazın əvvəllərinədək, yəni fevralın ortalarından aprel ayının sonunadək yetişir. Bu halda, İsanın dekabrda doğulması şübhə doğurur.
Bir digər iddia isə belədir ki, İsa yaz-payız aralığında dünyaya gəlib. “Matta” 2:11: “Onlar evə girəndə anası Məryəm ilə kiçik uşağı gördülər və yerə yıxılıb Ona səcdə etdilər.” “Luka” 2:8: “Eyni ölkədə tarlada qalan çobanlar gecələr sürülərinə keşik çəkirdilər”. Bu soyuq dekabr ayında tarlada sürüyə keşik çəkmək?
Yeremya 36:22 ayəsinə görə, dekabr ayı Müqəddəs Torpaqda qışdır, soyuq və yağışlıdır və bəzən qarla örtülür.
Lakin Luka deyir ki, qoyunlar hələ də tarlalarda idi. Bu, soyuq qış yağışları və qarlar yağmağa başlamazdan əvvəl olmalı idi. Heyvanlar hələ sığınacaqlara köçürülməmişdi. Diqqət yetirin: “Yəhudilər arasında bir adət var idi ki, onlar Pasxa bayramı (baharın əvvəli) ilə əlaqədar qoyunlarını səhralara göndərir və ilk yağışın əvvəlində onları evlərinə gətirirdilər.” (“Clarke’s Commentary” – Adam Clarke, cild. 3, səh. 370). Klark deyir ki, ilk yağış oktyabr və ya noyabrda başlayır. O, əlavə edir: “Bu çobanlar hələ sürülərini evə gətirmədikləri üçün oktyabrın hələ başlamaması ehtimal olunan bir arqumentdir və deməli, bizim Xilaskarımız dekabrın 25-də, tarlada heç bir sürü olmadığı bir vaxtda doğulmayıb. Buradan belə çıxır ki, İsa peyğəmbər ya yaz aylarında, yaxud da payızda – oktyabra qədər müddətdə anadan olub. Yəni hər bir halda 25 dekabr tarixi uyğun gəlmir.
Eramızdan əvvəl 243-cü ildə Şimali Afrikada (Karfagendə) yazıldığı güman edilən və anonim sənəd olan “De Pascha Computus” İsanın martın 28-də doğulduğunu göstərir. Bəs bu 25 dekabr məsələsi nə ilə bağlıdır?
25 DEKABR FESTİVALI HƏQİQƏTDƏ NƏDİR?
İsa adlı insanın gəlişindən əsrlər əvvəl erkən avropalılar qışın ən qaranlıq günlərində işıq və doğumu qeyd edirdilər. Bir çox xalqlar qış gündönümündə, daha uzun günləri və günəş işığının uzun saatlarını səbirsizliklə gözləyə bildikləri zaman sevinirdilər.
Roma bütpərəstləri 17-25 dekabr tarixləri arasında bir həftəlik “Saturnaliya” bayramını keçirirdilər. Bu dövrdə Roma məhkəmələri bağlanırdı və bu müddət ərzində əmlaka zərər vurmağa və ya insanlara xəsarət yetirməyə görə cəzalar tətbiq olunmurdu. Eramızın IV əsrində xristianlıq bütpərəst kütlələri qəbul etmək məqsədi ilə Saturnaliya festivalını “özününküləşdirdi”. Bu minvalla çoxlu sayda bütpərəstləri xristianlığa qəbul etməyə müvəffəq oldular. Bunun üçün bu xristian liderləri “Saturnaliya”nın yekun gününü, yəni dekabrın 25-ni İsanın doğum günü adlandırdılar.
Skandinavlar dekabrın 21-dən, qış gündönümündən yanvar ayına qədər Yule qeyd etdilər. Günəşin qayıdışını qəbul edən atalar və oğullar evə böyük kündələr gətirir və onları yandırırdılar. İnsanlar 12 günə qədər vaxt apara bilən kütük sönənə qədər bayram edərdilər. Onlar inanırdı ki, yanğından çıxan hər bir qığılcım gələn il doğulacaq yeni bir donuz və ya buzovu təmsil edir.
Kolqeyt Universitetinin professoru Coselin Qodvin tərəfindən təfərrüatları ilə diqqət çəkən paralellərə diqqət yetirin. O yazır ki, Mitra “kainatın yaradıcısı və nizamçısı idi, deməli, yaradıcı Loqosun və ya Kəlamın təzahürüdür. Onun dekabrın 25-də doğulmasına çobanlar şahid olublar. Çoxlu işlərdən sonra o, şagirdləri ilə son şam yeməyini yedi və cənnətə qayıtdı. Qiyamət günü o, dirilmiş bəşəriyyəti mühakimə etmək üçün yenidən gələcək və son döyüşdən sonra şər üzərində qalib gələrək, seçilmişləri od çayı vasitəsilə mübarək ölümsüzlüyə aparacaq.” Tarixçi və arxeoloq yazır ki, əgər xristianlıq kütləvi ölümcül bir xəstəlik səbəbindən yayılmasaydı, bu gün dünya Mitraist olardı.
Yeni Katolik Ensiklopediyasına görə, Milad tarixi mənzərəyə daxil olduğu vaxt Romada günəş kultu xüsusilə güclü idi. Məsələn, 274-cü ildən başlayaraq, hər ilin 25 dekabr günü, imperator Avrelianın əmri ilə günəş tanrısı Mitranın anadan olan günü kimi qeyd edilirdi.
“Bayram ilk dəfə 354-cü il tarixli Roma xronoqrafında – “Depositio Martyrum”da xatırlanır. Deposito 336-cı ildə tərtib edildiyindən, Romada Milad bayramı ən azı bu tarixdə qeyd oluna bilərdi. Bununla belə, Milad Tertullian və Origen tərəfindən verilən Bayramlar siyahılarında tapılmır.
Milad bayramı paqan mənşəli olduğuna görə puritanlar tərəfindən qadağan edilmişdi və 1659-1681-ci illər arasında Massaçusetsdə Milad bayramı qeyri-qanuni idi. Bununla belə, Milad bayramı əksər xristianlar tərəfindən qeyd olunurdu və hələ də qeyd olunur.
Bəzi türkoloqlar bu bayramın əslində türklərin qeyd etdiyi “Narduqan” (Nardoğan) bayramı ilə eynilik təşkil etdiyini qeyd edirlər.
Narduqan (bir çox qədim türk dillərində, eləcə də monqol dilində “Nar” – Günəş, “duqan”/”doğan” isə “doğmaq” anlamına gəlir) türklər tərəfindən ilin ən uzun gecəsi və qış gündönümü gecəsi dekabrın 21- də qeyd olunurdu . Köhnə günəşi simvolizə edən bu gecə Şimal yarımkürəsində günlər qısaldıqca kiçilir və dekabrın 22-də, qış gündönümündə ölür. Qaranlıq və pis qüvvələr tərəfindən məğlub edildiyi deyilir. 23 dekabr yeni Günəş olur.
Santa Klausun mənşəyi
Bizim Şaxta baba kimi tanıdığımız personaj – Santa Klaus, Sinterklaas, Kris Kringle və ya Müqəddəs Nikolas kimi tanınan şən kök kişi haradan gəlib?
Sinterklaasa qara üzləri və rəngli mavr paltarları olan bir çox nadinc köməkçilər kömək edirdi. Bu köməkçilərə “Zwarte Pieten” (Qara Petes) deyilirdi. Orta əsrlərdə Zwarte Piet şeytanın adı idi.
Maraqlıdır ki, Şaxta baba üçün çox istifadə edilən “Qoca Nik” termini köhnə ingilis dilində “Lucifer” və ya Şeytan mənasını daşıyır. “World English Dictionary ”də deyilir: “Qoca Nik – Şeytanın zarafatcıl adıdır”. Kembric lüğətinin müqəddiməsində isə deyilir: “Qoca Nik – İblis – xristian dinindəki əsas şər ruhdur.”
Nikolas eramızın 270-ci ildə indiki Türkiyə ərazisində, Patara şəhərində anadan olub və sonra Mira yepiskopu kimi fəaliyyət göstərib. 345-ci ildə dekabrın 6-da vəfat edib. O, yalnız XIX əsrdə müqəddəs adlandırılıb.
Nikolas eramızın 325-ci ildə Nikea şurasını çağıran və Əhdi-Cədidi yaradan ən yüksək səviyyəli yepiskoplardan biri idi.
1087-ci ildə Nikolası bütləşdirən bir qrup dənizçi onun sümüklərini Türkiyədən İtaliyanın Bari şəhərindəki ziyarətgahına köçürür. Orada Nikolas öz hədiyyələri ilə uşaqların corablarını dolduran Nənə və ya Pasqua Epifania adlı qadın tanrıçanı əvəz etdi. Nənə, Nikolas kultunun mərkəzinə çevrilən Baridəki məbədindən qovuldu. Bu qrupun üzvləri hər il dekabrın 6-da Nikolasın ölümünün ildönümündə keçirdikləri müsabiqə zamanı bir-birlərinə hədiyyələr verirdilər.
Nikolas kultu alman və kelt bütpərəstləri tərəfindən qəbul edilənə qədər şimala yayıldı. Bu qruplar baş tanrı Vodenin (Odin) rəhbərlik etdiyi panteona sitayiş edirdilər. Voden uzun, ağ saqqallı idi və hər payız axşam bir atla göylərdə gəzirdi. Nikolas Voden ilə birləşəndə Aralıq dənizi görünüşünü itirdi, saqqal saxladı, uçan ata mindi, uçuşunu dekabr ayına təyin etdi və ağır qış paltarları geyindi.
Şimali Avropadakı bütpərəstləri üçün katolik kilsəsi Nikolas kultunu qəbul etdi və onun hədiyyələri dekabrın 6-da deyil, dekabrın 25-də payladığını öyrətdi.
1809-cu ildə romançı Vaşinqton İrvinq (ən məşhuru “Yuxulu içi boşluq əfsanəsi” və “Rip Van Vinkle”) “Knickerbocker History” adlı satirasını yazdı. Satirada bir neçə dəfə ağ saqqallı, uçan at sürən Müqəddəs Nikolasa Hollandiya adı olan “Santa Klaus”dan istifadə edilir.
Bavariyalı illüstrator Tomas Nast Santa Klausun müasir şəklini demək olar ki, tamamladı. 1862-ci ildən 1886-cı ilə qədər “Nast Harper’s Weekly” üçün Santanın 2200-dən çox cizgisini çəkdi. Nast Şaxta babaya Şimal qütbündə ev, elflərlə dolu emalatxana və dünyanın yaxşı və pis uşaqlarının siyahısını da verdi. Şaxta babanın əskik olduğu tək şey onun qırmızı paltarı idi.
Türklərdə isə bu obrazın ekvivalenti Ayaz Atadır ki, bu da slavyan mifologiyasında olan “Ded Moroz”un sinonimi olaraq meydana gəlib.
Milad ağacı
Yeni il ağacı paqanizmdən gələn bir ritual mərasimdir. Yarpaq tökməyən ağacları və çələngləri “Ölümsüz həyatın simvolu” olaraq istifadə etmək, qədim misirlilərin, çinlilərin və yəhudilərin ortaq bir ənənəsi idi. Avropalı bütpərəstlər arasında məşhur olan ağaca inanma, xristianlığı mənimsəmələrindən sonra, skandinaviyalıların şeytanı qorxudub qaçırmaq və Milad zamanında quşlar üçün bir ağac hazırlamaq üzrə həm ev, həm də anbarların Yeni il ağacları ilə təchiz etmək ənənəsi formasına keçirdi. Almaniyada da qış ortasına rast gələn tətillərdə evin ya girişinə, ya da içinə bir “Yol” ağacı qoyulurdu.
Bir sıra mənbələrdə göstərilir ki, XVI əsrdə alman xalqı tərəfindən “Milad ağacı” (alm. Weihnachtsbaum) və ya daha dəqiq köhnə variantda Klausbaum) hazırlanıb. Lakin bəzi mənbələrdə isə “Yeni il ağacı”nın 1510-cu ildə bayram ərəfəsində Çexiyanın paytaxtı Praqada hazırlanması qeyd olunur. Bayramdan sonra isə ağac yandırılıb. Yeni il ağacı özündə xristian dininə və dilə aid olan xüsusiyyətləri daşıyır. Buna görə də, ilk Yeni il ağacı Praqada yaşayan Martin Lüter tərəfindən evdə qoyulan ağac hesab olunur.
Belə bir maraqlı fakt da ondan ibarətdir ki, 2011-ci ildə bayram ərəfəsində Estoniyanın paytaxtı Tallin şəhəri ilə Çexiyanın paytaxtı Praqa şəhərləri arasında mübahisə baş verib. Tallin şəhərinin nümayəndələrinin iddiasına görə, ilk dəfə Yeni il ağacı Çexiyadakından 400 il əvvəl Tallində qoyulub.
Bir çox türkoloqlar, xüsusilə də, şumeroloq Müazzez İlmiyye Çığ Milad ağacının əslində Orta Asiya türklərindən gəldiyini, bunun ağ şam ağacı olduğunu qeyd edir.
Muazzez İlmiye Çığ iddia edir ki, avropalılar öz bayram rituallarına insanların Allaha şükür etmək üçün xüsusi bir ağac bəzədikləri qədim türk adətindən qaynaqlanan bir ayin qəbul ediblər.
“İnsanlar il ərzində Allahın lütfünə cavab olaraq ağ şam ağacının altına xüsusi əşyalar qoyurlar ” deyən Çığ, bu adətin ilk dəfə Orta Asiyada yarandığını söyləyib. Həmçinin o qeyd edir ki, türklər gələn il üçün bir arzu etmək üçün budaqlarına bir neçə parça bağlayardılar.
“Ağac bəzəmək türklər üçün günəşin müqəddəsliyi ilə əlaqəli şənliyin kiçik bir hissəsidir” deyir Çığ.
Mifologiyaya görə, tanrı Ülgen yer üzündən göyə qədər uzanan xüsusi ağacın başında yaşayır. Onun vəzifəsi gündüzlərin və gecələrin gəlişini təşkil etməkdir. Gündüz isə nəhayət dekabrın 22-də Gecəni məğlub etdi. Bundan sonra türklər bu günü dirçəliş bayramı kimi qeyd etdilər.
“Bəzi tarixi mənbələrə görə, ağ şam ağacı yalnız Orta Asiyada əkilir və fələstinlilər bu şam haqqında heç nə bilmirdilər. “ İsanın dini Yaxın Şərqdən çıxmasına baxmayaraq, xristianların bu adəti türklərdən aldığının başqa bir göstəricisidir ” deyə Çığ fikirlərinə nöqtə qoyur.
Sonda mövzuya nöqtə qoymazdan əvvəl bir fikri ümumiləşdirib yazmaq istəyirəm. 25 dekabr məsələsi əslində bir rəmzdir. Bu rəmz Günəş işığının geri dönüşü ilə əlaqədardır və beləliklə, Günəş kultuna bağlıdır. İndi daha çox düşünmək üçün digərilərini də təqdim edirəm: Mitra, Osiris və İsisin oğlu Horus, Dionis, Krişna, Attis və nəhayət, İsa..Bütün bunların hamısı 25 dekabrda doğlulublar (?) və ya Günəşi simvolizə etdiklərinə görə belə qəbul olunur. Həyat hekayələri başdan-başa eynidir. Təsadüfdürmü?
