İnsan gözü fiziki olaraq milyonlarla rəngi alqılaya bilir. Lakin hər birimiz bu rəngləri eyni şəkildə qəbul edə bilmirik. Bura fiziki çatışmazlıqlardan dolayı rəngləri ayırd edə bilməmək də daxildir.
Əslində, bioloji durumumuzun da ötəsində rəng alqısı, görünən şeyin özü ilə o qədər də bağlı deyil, bu, daha çox beynimizin gördüklərimizi necə qəbul etməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, rəqəmləri və hərfləri rəngli olaraq qəbul edən sinesteziya sahibi olan insanlar mövcuddur. Sinesteziya – iki və daha artıq müxtəlif fiziki sahəyə məxsus qavrayışın birləşməsi deməkdir, misalçün rəng və temperatur. Hər hansı hissiyyat orqanında alınan qıcıq vasitəsilə əmələ gələn refleksin, həmin refleksə cavabdeh olan beyin arealı ilə birlikdə başqa bir hissiyyat orqanına məxsus beyin arealında da qavrama prosesinin getməsidir. Alınan qıcıqları birləşmiş şəkildə qavrayan insanlar sinestetiklər adlanır.
Bir digər nümunə isə, Adelsonun damalı-kölgə illüziyasıdır. Aşağıdakı A və B olaraq işarələnmiş iki kvadrat, əslində eyni rəngdədir, lakin fərqli şəkildə yorumlanır.
Kültürəl rənglər
Doğulduğumuz gündən bəri, əşyaları, rəngləri, duyğuları və s. dildən istifadə edərək kateqoriyalaşdırmağı öyrəndik. Milyonlarla rəngi ayırd edə bilməyimizə rəğmən, rənglər üçün fərqli ifadə tərzləri və formaları seçdik. Məsələn, rəssamlar və moda mütəxəssisləri adi insanlardan fərqli olaraq, rənglərlə bağlı fərqli terminlogiyalar işlədə bilirlər.
Bu fərqlilik, fərqli dillərə və mədəniyyətlərə də aiddir. Papua Yeni Qvineyada danışılan Dani dili və Qərbi Afrikadakı Liberiya və Sierra Leone kimi ölkələrdə yayğın olan Bassa dili kimi dillərdə bu baxımdan iki termin mövcuddur: tünd və açıq. Tünd rəng (qara, mavi və yaşıl) soyuğu, açıq rəng (qırmızı, ağ, narıncı və sarı) istini ifadə edir.
Avstraliyanın şimal bölgəsində yaşayan Valbirilər (aborigenlər) “rəng” kəlməsini ifadə etmək üçün bir terminə malik deyillər. Bu cür dillərdə rəng anlayışı təmas, fiziki hiss və ya funksional məqsədlərlə ifadə edilir.
Beş təməl rəng
Maraqlıdır ki, dünya dillərinin böyük əksəriyyətində 5 təməl rəng qavramı mövcuddur. Namibiya çöllərində yayılmış Himba ve Papua Yeni Qvineyanın yamyaşıl meşələrində yayılmış Berinmo kimi mədəniyyətlər bu beş qavramlı sistemdən istifadə etməkdədirlər. Tünd, açıq və qırmızı ilə yanaşı, bu dillərdə bizim sarı olaraq tanıdığımız rəngə dair fərqli bir termin, eləcə də, mavi və yaşıla işarət edən bir termin mövcuddur. Yəni bu dillərdə yaşıl və mavini bildirən “mayeş” sözündən istifadə edilir.
Vall dilində (Britaniya adasında yayılıb) də, yapon və çincədə olduğu kimi, mavi və yaşılı bildirən bir söz mövcuddur.
Dil və Rəng
Rəngləri alqılama biçimimiz, yaşamımız boyunca da dəyişə bilər. Məsələn, açıq və tünd mavi rəngləri – “ghalazio” və “ble”– tanımlamaq üçün iki ayrı rəng anlayışına sahib olan yunanlar, İngiltərədə uzun müddət yaşadıqdan sonra bu iki rəngi daha bənzər şəkildə görməyə başladılar və ümumiləşdirib “blue” adlandırdılar. Demək, burden belə bir nəticə çıxır ki, uzun müddət bir ərazidə yaşadıqca, beyin o yerin şərtlərinə uyğun şəkildə çalışmağa başlayır.