XX ƏSRİN QADIN PROTESTLƏRİ yalnız tarix dərslikinin cansız səhifələri deyil, həm də istənilən vaxt faydalı ola biləcək dəyərli təcrübədir. Təəssüf ki, onillərdir uğrunda mübarizə etdikləri dəyərləri feministlər bu gün də müdafiə etmək məcburiyyətindədirlər. Təəcüblü deyil ki, “I can’t believe I still have to protest this shit” (“İnana bilmirəm ki, hələ də eyni pox üçün protest edirəm”) son demonstrasiyaların ən məşhur şüarlarından birinə çevrildi. Son illər Rusiyada və xaricdə baş verən hadisələr göstərir ki, bərabərlik uğrunda mübarizə daima yenilənməyə ehtiyacı olan su bəndi kimidir, yoxsa əvvəlki nəsillərin nəailiyyətlərini hamımızla birlikdə yuyub apara bilər. İndi sizə XVIII əsrdən bu yana ən önəmli qadın protestlərinin bir neçəsi barədə danışacağıq.
Qadınların Versal yürüşü – 5 oktyabr, 1789
Qadınların rəhbərlik etdiyi ilk etiraz aksiyalarından biri “qadınların çörək üçün yürüşü” və ya “Versal yürüşü” aksiyası idi. Bu askiya Böyük Fransız İnqilabı ərəfəsində baş verdi, monarxiya əleyhidarları artıq Bastiliya qalasını dağıdmışdı, Müəssislər məclisi isə “İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsini” qəbul etmişdi. İnqilabçıların aktivliyinə baxmayaraq, Ludovik XVI mövqeyindən dönmürdü: monarxist partiyanın dəstəyini istifadə edərək, məclisin Bəyannaməsini və digər qərarları saknsiyalaşdırmaqdan imtina etdi və yeni qanunların qəbulunu uzatmaq üçün özündə veto haqqını saxladı. Eyni zamanda Paris qida böhranı ilə üzləşdi: kral saray əyanları ilə birlikdə Versalda rahat yaşayarkən, adi vətəndaşlar aclıq içində idi. Təəcüblü deyil ki, ilk səbri tükənənlər də çörək növbələrində duran qadınlar oldu.
5 oktyabr 1789-cu il səhər saatlarında yüzlərlə qəzəbli qadın sakinlər əllərinə oxlov, dırmıq, və mətbəx bıçaqları alıb silah və döyüş sursatlarının saxlanıldığı şəhər arsenalına getdilər. Nümayişçi qadınlar onlara qoşulan kişilərlə birlikdə, arsenalı ələ keçirdilər və kraldan hesabat istəmək üçün Versala yürüdülər. Yeddi minlik kütlə saraya tərəf yaxınlaşdıqda, Milli Qvardiya əsgərlərinin əksəriyyəti üsyançıların tərəfinə keçdi. Ludovik XVI ilə birlikdə üsyançıların qarşısına Mariya Antuanetta da çıxmışdı –kralın ətrafından ən çox böhrana görə günahlandırılan da o idi. (“Çörək yoxdursa, tort yesinlər” məşhur ifadəni məhz Mariya Antuanettaya aid edirlər). “Qadınların Versal yürüşündən” sonra, kral nəinki Bəyannaməni və hökümətin bütün qərarlarını qəbul etdi, həmçinin, sakinlərin tələbinə uyğun olaraq, ailəsi ilə birlikdə Parisə köçməyə də məcbur odu.
Parisli qadınlar küçəyə çıxdığı zaman mütəfəkkir Olimpiya de Quj mətbuatda feminist fikirlər ortaya qoyurdu: 1791-ci ildə o, bərabərlik tələb edən “Qadın və Vətəndaş Hüquqları Bəyənnaməsini” dərc etdi. Lakin inqilabçılar hələ ki kişilərin və qadınların hüquqlarını bərabərləşdirməyə hazır deyildilər: de Qujun fikirləri təhlükəli hesab edildi, özü isə edam olundu.
Londonda “qara cümə” – 18 noyabr, 1910
Əfsanəvi Emmelin Panhörst rəhbərliyi altında Qadınların Sosial və Siyasi Birliyi (WSPU) təşkilatı sivil piketlərdən tutmuş pəncərə sındırmağa və yanğın törətməyə qədər bir çox aksiya keçirmişdi, lakin məhz “Qara Cümə” sufrajistlərə mətbuatın diqqətini və ictimaiyyətin rəğbətini qazanmağa kömək etdi. 18 noyabr 1910-cu ildə Britaniya Parlamenti müəyyən var-dövləti olan qadınlara səs vermək hüququ verən qanun layihəsini nəzərdən keçirməli idi. Bu sənəd bir milyona yaxın Britaniyalı qadına tətbiq olunurdu. Qanun ilk oxunuşdan keçmişdi, lakin baş nazir Herbert Henri Askvit sənədin növbəti müzakirəsini təxirə saldı. Buna etiraz olaraq təxminən üç yüz WSPU tərəfdarı Vestminster Sarayına üz tutub orada polislə qarşıdurmaya girdilər: yüzdən çox insan həbs olundu, onların bir çoxu həbs zamanı zədə aldı.
Polisin kobud rəftarına mətbuat və cəmiyyət güclü reaksiya verdi: baxmayaraq ki, Daily Mirror qəzetinin yerdə uzanmış sufrajistin şəkli ilə çıxan nömrəsi hökumətin göstərişi ilə satışdan çıxarılmışdı, polisin qəddarlığı haqqında məlumat digər qəzetlərə də sızdı və beləcə bütün Britaniyada yayıldı. Nəticədə Londonda və ondan kənarda qadın hərəkatı daha çox rəğbətlə qarşılanmağa başlandı.
Müharibə zamanı sufrajistlər bir müddətlik aksiyaları dayandırsalar da, müharibə bitəndən sonra onlar yenidən səs vermə hüquqlarının tanınmasını tələb etdilər. 1918-ci ildə parlament ailə başçısı olan və ya ailə başçısı ilə nikahda olan, yaxud universitet məzunu olan 30 yaşdan yuxarı qadınların, səs vermə hüququnu qəbul etdi. 1928-ci ildə isə Böyük Britaniya qadınlarının səs vermə hüququqları kişilərinki ilə tam bərabərləşdi.
Petroqradda qadınların tətili – 8 mart (23 fevral), 1917
Sovet dərsliklərində fevral inqilabının başlanğıcı əsasən ərzaq böhranı kimi kompleksli səbəblərin nəticəsində yaranan “xalq kütlələrinin anidən ayağa qalxması” kimi təsvir edilirdi. Ancaq bəzi müasir tədqiqatçılar Fevral inqilabını “qadın tarixi” kontekstində nəzərdən keçirirlər və bu da səbəbsiz deyil: sonradan daha çox etiraz dalğası gətirən və monarxiyanın devrilməsi ilə nəticələnən ilk tətil Beynəlxalq Qadınlar Günündə başladı. Beynəlxaq Qadınlar Günü Rusiyanın əməkçi qadınları tərəfindən 1913-cü ildən qeyd olunurdu. İnqilabın “qadın başlanğıcı” haqqında xronoloji gedişhat da xəbər verir: ilk tətillər tekstil və kağız toxuculuğu fabrikalarında başlamışdı, harada ki, demək olar heç kişi yox idi.
Məlumdur ki, müəssisələrdəki qadın öcəklərində gündəmdə olan mövzu yalnız ərzaq çatışmazlığı deyil, həm də qeyri-bərabər əmək haqqları idi: əməkçi kişilər qadın həmkarları ilə müqaisədə daha çox maaş alırdılar. Bir çox tarixi dəlillər göstərir ki, Beynəlxalq Qadınlar Günündə məhz əməkçi qadınlar tətili təşkil edib kişiləri də qoşulmağa çağırdılar.
19 mart 1917-ci ildə Petroqradda “Azad Rusiyada azad qadın”, “Qadınların iştirakı olmadan seçki hüququ ümumi deyil!”, “Qadının yeri Müəssislər məclisidir!” şüarları altında 40 min nəfərlik nümayiş təşkil edildi. Nümayişçilər, Müvəqqəti Hökumətin yerləşdiyi Tavrid Sarayına kimi getdilər və nəticədə Müəssislər məclisinə seçilmək hüququnu qazandılar. 1918-ci il oktyabr inqilabından sonra isə qadın və kişilərin hüquqi bərabərliyini təmin edən Konstitusiya qəbul edildi.
Pretoriyada qadınların marşı – 9 avqust, 1956
Cənubi Afrika Respublikasında yalnız Beynəlxalq deyil, həmçinin 9 avqustda Qadın marşı xatirəsinə həsr olunmuş Milli Qadınlar Günü də qeyd olunur. Qadın marşı 1956-cı ildə Pretoriya şəhərində baş tutub. Afrikalıların hüquqlarını pozan pasportlaşma qanununa etiraz etmək üçün 20 mindən çox müxtəlif mənşəli qadın küçəyə çıxıb. 1953-cü ildən ciddiləşən pasport rejimi “ağ” rayonlara girişi qadağa etmək üçün bütün afrikalıları məcbur edirdi ki, sənədlərini daima özləri ilə gəzdirsinlər: qadağan olunmuş ərazilərə yalnız ağlara xidmət göstərən personal daxil ola bilərdi.
Nümayiş Cənubi Afrikalı Qadınlar Federasiyası tərəfindən təşkil edilmişdi. Aktivistlər ölkənin hər yerindən iştirakçılar toplaya bildilər, beləliklə marşda həm milli geyimlərdə afrikalı qadınlar, həm də adi donlarda ağ qadınlar var idi. Bir çoxu özləri ilə uşaqlarını gətirmişdi. Aksiyanı cümə axşamı günü keçirmək qərarına gəldilər, çünki bu gün evlərdə işləyən xidmətçilərin istirahət günü idi. Nümayişçilər Pretoriyada yerləşən Yunion-Bildinqs (Union Buildings) hökumət binasına kimi yürüdülər və baş nazir C.Q. Stricdoma ünvanlanmış petisiyanı onun katibi vasitəsilə çatdırdılar. Yarım saat ərzində minlərlə insan hökumət binasının səssiz önündə durdü, sonra qadınlar “Nkosi sikeleli Afrika” (kosa dilində: “Tanrı, Afrikanı qoru”) himnini oxudular. Həmçinin “qadına zərbə vurmaq qayaya zərbə vurmaq kimidir” sözləri olan “Wathint’ abafazi, Strijdom” mahnısını səsləndirdilər. Bu mahnı Afrikalı qadınların hüquq mübarizəsi simvolu oldu.
Baxmayaraq ki, aktivistlər aparteidin ləğvinə nail ola bilmədilər (buraxılış sistemi tamamilə yalnız 1986-cı ildə ləğv edildi), 9 avqustda CAR qadınları göstərdilər ki, onlar müstəqil siyasi qüvvədir, hökumət və müxalifət liderləri onlarla hesablaşmaq məcburiyyətindədirlər. 2000-ci ildə Afrikalı qadınların hüquqlarını müdafiə etmək şərəfinə Yunion Bildinqsin qarşısında abidə qoyuldu. 2006-cı ildə isə yürüşün 50-ci ildönümü münasibətilə Pretoriyada xatirə marşı təşkil edildi. Tədbirdə 1956-cı ilin veteranları iştirak etdilər, indi onlar milli qəhrəmandılar.
ABŞ-da qadınların tətili – 26 avqust, 1970
Qadınların seçki hüquqlarını təmin edən 19-cu düzəlişin 50-ci ildönümündə aksiya keçirmək fikrini Betti Fridan irəli sürdü. Betti Fridan “Qadınlıq sirri” bestsellerini yazan məşhur ikinci dalğa feministidir. Aksiyanın təşkilatçılığını NOW (Qadınlar uğrunda Milli Təşkilat) aktivistləri üzərinə götürdüər. Baxmayaraq ki, bir çoxları bu tədbirin uğuruna şübhə edirdi, 26 avqustda tətil kütləvi hal aldı, marşda on minlərlə adam iştirak etdi. İştirakçıların məqsədi yalnız 19-cu düzəlişin ildönümünü qeyd etmək deyil, həmçinin müasir amerikalı qadınların problemlərinə diqqət çəkmək idi. Kağız üzərində bərabərlik mövcud olsa da, real həyatda qadınlar hələ də daha az pul qazanırdılar, seksist stereotiplər və karyera məhdudiyyətləri ilə üzləşirdilər, qanunla abort edə bilmir, uşağa qulluq məzuniyyəti götürə bilmir, özünü cinsi zorlamadan qoruya bilmirdilər.
Bu aksiya amerika feministlərinin uzun mübarizəsinin kulminasiyası idi, çünki kütləvi tətildən öncə digər mühüm tədbirlər yer almışdı. Bu tədbirlərdən biri “məmədanlarını yandıran qəzəbli feministlər” stereotipini yaratmışdı: 1968-ci ildə “Miss America” müsabiqəsində mitinq iştirakçıları qadınların əşyalaşdırmasını simvolizə edən əşyaları tullayırdılar, bunlara büstqalterlər də daxil idi. Mary Dor tərəfindən çəkilmiş “O, qəzəblənəndə gözəldir” adlı sənədli film 1960 və 1970-ci illərdəki qadın protestlərinə həsr olunub. Bu film NOW-da hökm sürən bacılıq mühitini və inqilabi atmosferi çatdırır. İkinci dalğa feministləri ilk dəfə seksuallıq, ailə daxili zorakılıq, məişət seksizmi və qadınların səhhəti ilə bağlı tabulaşmış mövzularda danışırdılar, minlərlə insanın iştirak etdiyi bərabərlik marşı isə medianın və hökumətin diqqətini bu mövzulara yönləndirə bildi.
Qadınların istirahət günü – 24 oktyabr 1975
Bu gün İslandiya qadınlar üçün ən yaxşı həyatı təmin edən ölkələrdən biri sayılır və bərabər əmək haqqı sıralamasında birinci yerdədir. Ancaq keçmişdə belə olmayıb. 1975-ci ildə İslandiyalı qadınlar eyni işi görən kişilərdən 40% daha az maaş alırdılar. Buna etiraz olaraq qadınlar “Qadınların istirahət günü” adlandırılan kütləvi tətil təşkil etdilər. 24 oktyabr tarixində onlar iş yerlərini tərk etdilər və hökumət ayrı-seçkiliklə bağlı tədbir görənə qədər paltar yumaq, yemək bişirmək kimi ev işlərini görməkdən də imtina etdilər.
Tətilə İslandiya qadınlarının 90 % qatıldı. Onların iş yerlərini tərk etməsi dövlət iqtisadiyyatını iflic etdi və hakimiyyəti qadınların problemlərinə diqqət yetirməyə məcbur etdi. Tətildən beş il sonra isə seçkilərdə Viqdis Finnboqaduttir qalib gəldi. O, ölkənin konstitusional başçısı vəzifəsinə seçilən dünyada ilk qadın oldu və 4 müddət ərzində prezident qaldı.
Otuz il sonra da İslandiya qadınları ayrı-seçkilik tamamilə aradan qalxmayana kimi dayanmağı düşünmür. Bu il etiraz marşları da məhz oktyabrın 24-ü saat 14: 38-də başladı. Statistikaya görə, məhz bu dəqiqədən etibarən qadınlar ilin sonuna kimi pulsuz işləmiş sayılırlar, çünki eyni vəzifələrdə olan kişilər qadınlardan 18% daha çox qazanırlar.
Polşada “qara protest” – oktyabr, 2016
2016-cı ilin əsas hadisələrindən biri Polşada keçirilən “Qara Protest” idi. Bir sıra nümayişlərlə və geniş miqyaslı onlayn kampaniya ilə keçirilən bu protest abortu tamamilə qadağa edən qanununa qarşı idi. Bu qanunun lobbiçiliyini “Hüquq və ədalət” adlı mühafizəkar partiya və Katolik Kilsəsi edirdi. Polşanın abortla bağlı mövcud qanunu onsuz da dünyanın ən sərt qanunu hesab olunur: hamiməlik yalnız təcavüz və ya insest nəticəsində yaranıbsa, yaxud ana və uşağın həyatına təhlükə varsa aborta icazə verilir. Qadınların tamamilə seçmə hüququndan məhrum olma təhlükəsi müxalifət partiyalarını, feminist təşkilatları və siyasətdə iştirak etməyən adi polşalı qadınları səfərbər etdi.
Populyar aktrisa Kristina Yanda qadınları yalnız etiraz marşı keçirmək deyil, həmçinin İslandiyadakı kimi “Qadınların İstirahət Günü” tipli ümumilli tətil keçirməyə səslədi. Bu fikir aktivistlər və sosial şəbəkə istifadəçiləri tərəfindən müsbət qarşılandı: “Razem” (“Bərabər”) adlı yeni sol partiyanın təmsilçiləri etiraz aksiyalarının iştirakçılarına təklif etdilər ki, onlar bu qadağanın qurbanları naminə qap-qara geyinsinlər. #Czarnyprotest həştəqi virus kimi yayıldı, bütün dünyadan qadınlar qap-qara geyinərək etirazçılara həmrəyliklərini göstərirdilər.
3 oktyabr 2016-cı ildə Polşada “Qara Bazar ertəsi günü” keçirildi: minlərlə qadın müxtəlif bəhanələrlə işə getmədi, və əvəzinə nümayişə çıxdı. Həmin gün yağışın yağmasına baxmayaraq, Varşava, Krakov, Poznan, Şetsin və Qdansk şəhərlərinin mərkəzləri qara geyimli insanlarla doldu. Qadınların öz bədənləri üzərində müstəqil qərar vermə hüququnun təmin olunması üçün, onlar dövlətə çağırış edirdilər. Nümayişlərin miqyası hakimiyyət nümayəndələrinə çox təsir etdi və 6 oktyabrda parlament abortların qadağan edilməsinə dair qanun layihəsinin baxılmasını rədd etdi.
“Qara protest” təşkilatçıları bu nəaliyyətlə bu gün də tam qane olmayıblar, onlar abortları tamamilə qanunlaşdırana kimi və Katolik Kilsəsinin dövlətin daxili siyasətinə təsirini sıfıra endirənə kimi davam etməyi planlayırlar.
Trampa qarşı qadınların marşı – 23 yanvar, 2017
Bir aydan az əvvəl yaşananlarla bağlı tarixi bir hadisə kimi danışmaq çətindir, ancaq bu siyahıda “Qadınlar Marşını” qeyd etməmək olmazdı. 23 yanvarda Donald Trampın siyasətinə qarşı etiraz aksiyaları yalnız ABŞ-da deyil, dünyanın digər şəhərlərində də keçirildi, aksiyalara bir neçə milyon insan qatıldı. İronik “pussy hat” (qulaqlı çəhrayı papaq), Trampın qadınların cinsi orqanına dair təhqiramiz ifadəsinə əsasən, bərabərlik mübarizəsinin simvoluna çevrildə və “Time” jurnalının uz qabığında əks olundu (ingilis dilində “pussy” həm “pişik balası”, həm də “vagina” anlamında işlədilir). “Qadınlar marşı” isə öz növbəsində bir daha göstərdi ki, feminist gündəm irqçilik və azlıqların əzilməsi də daxil olmaqla bir çox sosial məsələləri əhatə edir. Etirazlar minlərlə adi insanlar və onlarla məşhurlar tərəfindən dəstəkləndi: Qloriya Staynem, Skarlett Yoxansson, Anjela Devis, Vupi Qoldberq, Şer, Madonna və digər ulduzlar fərqli şəhərlərdə tribunalardan çıxış etdilər.
“Qadınlar Marşının” niyə ciddi məsələ olduğuna dair ətraflı Anna Narinskaya öz köşəsində yazıb. Martın 8-də yürüş təşkilatçıları ümummilli bir tətil keçirməyi planlaşdırır – biz tədbirləri yaxından izləyəcəyik və sizə də izləməyi məsləhət görürük.
Müəllif: Ksuşa Petrova
Orijinal mətn: Wonderzine