Gürcüstan mədəniyyətinin qızıl dövründə – XII əsrdə yazılan “Bars dərisi geymiş koma” poeması orijinal bir əsər olmayıb, Aran folklorundan tərcümədir. Aran həm ölkənin, həm də ölkənin hakim nəslinin adıdır. Həmin nəslin böyük qanadları Albaniyanı, kiçik qanadları İberiyanı idarə edirdi. İberiyanın ilk çarı Aran nəslindən Azon olmuşdur. O, eradan qabaq IV əsrin sonlarında makedoniyalıların vassalı kimi İberiyanı idarə etmişdir (Картлись Цховреба 1905. 204; Мамулиа 1979. 181, 182). Sasanilərin zamanında İberiya Aran hakimi tərəfindən idarə olunurdu. İberiya çarı Vaxtanq Qorq Aslan (446-499) Aran hakiminin bacısı oğlu idi (Джуаншериани 1986. 58, 59; Патканов 3160. 208). O Qorq Aslan ki, onu Mari Brosse və İ.O. Senkovski hansısa türk tayfasının başçısı adlandırırlar (Хантедзе 1970. 83). Mari Brossenin, O.İ. Senkovskinin, N.Y. Marrın, İ.M. Rubanovskinin tədqiqatları göstərir ki, çoxtayfalı İberiyanın çoxdilli ədəbiyyatını indiki gürcülər yaratmamışlar. Baqrationlar Tiflis müsəlman əmirliyinə gəldiyi – XI əsrə qədər Aran nəsilləri burada Kala, Ucarma, Bazar, Kərəm, Safar şəhərlərini salmış, kitabxana işinin, tərcüməçiliyin əsasını qoymuşdular. İslamiyyətin və xristianlığın yanaşı yaşadığı bu ölkədə bir-birindən fərqli iki ədəbiyyat yaranırdı. Monastırlarda müqəddəs kitabların üzü köçürülür, mədrəsələrdə Aran folklorunun və Şərq ədəbiyyatının seçmə nümunələri yerli dillərə tərcümə edilirdi (Джанашвили 1900. 20, 70, 77). Tərcümə işi baqrationların zamanında da davam etdirilirdi. Onlardan biri Şota Rustavelinin “Bars dərisi geymiş koma” əsəridir. Əsər yanlış olaraq Azərbaycan dilinə “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” adı ilə tərcümə olunmuşdur. Pələng və bars ayrı yırtıcı heyvanlardır. Koma isə pəhləvan yox, vassal deməkdir. Əsərin baş qəhrəmanları Tariyel də, Aftandil də komadır – Ərəbistan və hind şahlarının vassallarıdır (Марр 1910. X, XIV, XV). Qədim İberiya salnamələrində koma etnoqrafik termini koma kimi yazılır. N.Y. Marr yazır:
“İber salnaməsindəki “koma” pəhləvan yox, qul deməkdir. O qullara koma deyilirdi ki, 1. gənc aşiq, 2. gözəl oğlan, 3. cəsur döyüşçü, 4. vassal olsun (Марр 1985. 228-229; Марр 1910. X, XI, XIII). Buna uyğun olaraq türk dillərinin tarixi leksikasında “koma”, yəni “kəniz”, “qul arvadı” sözləri vardır (Кононов 1958. 50). Əbülqazi Bahadur xanın “Türkmən şəcərəsi”ndə koma sözü qul arvadı, kəniz mənalarında işlənmişdir (Кононов 1958.50). Buna uyğun olaraq Şumer gil lövhələrində “geme” sözü var. Geme həmin yazılarda “qul qadın”, “kəniz” deməkdir (Канева 1996. 23). Bu kimi faktlar tələb edir ki, qədim gürcü poetik mətnlərinin dili yalnız Qafqaz dillərinin yox, eyni zamanda türk dillərinin tarixi leksikası əsasında öyrənilsin. Koma etnotoponimləri türk xalqlarının yaşadıqları çox böyük coğrafi ərazilərdə mövcud olmuşdur. Kuban çayının tarixi adlarından biri Kuma idi (Апостолова 1897. 126). İ.İ. Şopen yazır ki, İrəvan quberniyasında Kuma adlı çay var. Kuma çayı “kəniz çayı” deməkdir (Шопен 1866. 19). Fikrimizcə, koma sadəcə kəniz deyil. O, daha qədim etnoqrafik termin olub, qadına sitayişlə bağlıdır. Çünki yunanların Komaqena adlandırdıqları Kuma e.ə. II-I minilliklərdə Anadolunun ən böyük qadın məbədlərinin yerləşdiyi ölkə idi (Меликишвили 1960.429; Нойман 1980. 352). Türk dillərinə qohum olan Şuşa (Suziana) və Xatti yazılarında da kuma sözü “kəniz” anlamında işlənmişdir. Şota Rustavelinin poemasının tarixi əhəmiyyəti ondadır ki, orada qadına sitayişin əski, çox əski izləri qalmaqdadır. O ki, qaldı koma sözünün gürcü mənbələrində “k.ma” kimi yazılmasına, burada təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki gürcü dilində çox zaman sözlərin birinci və ikinci hecalarının saitləri yazılmır. Nəticədə Metex şəhərinin adı Mtsxeti, Tubal etnonimi Tbilisi formasına salınır. Koma sözü gürcü dilinə türk dillərindən keçmiş, gürcü dövlət sənədlərində XIX əsrədək “vassal” mənasında işlənmişdir. Çar VI Vaxtanqın “Qanunlar”ında mərkəzi hakimiyyətdən asılı olan vilayət hakimləri “k.ma” adlandırılır (Законы Вахтанга VI 1980. 50). Şota Rustavelinin əsərində koma titulunun daha 2 formasına təsadüf edirik: “si+k.ma” – “gənc aşiq-cəngavər” və “mo+kma” – “böyük aşiq-cəngavər” (Марр 1895. 228-229; Марр 1910. X-XIII). Poemanın baş qəhrəmanlarının ikisi də komadır, yəni aşiq-vassaldır. Tariyelin atası Sarı Dan əslən Xatayetidən – Çin Türküstanından olub, Hindistanın bir vilayətini ələ keçirmiş, sonra Hind şahının vassalına çevrilmişdir (Шота Руставели 1982.46, 47). İkinci qəhrəman Avtandil Xoşbəxt Ərəbistanın şahının vassalıdır. Eyni zamanda, şah qızının qulu-komasıdır (Марр 1910. XIV, XV). D.Z. Bakradze, M.Q. Canaşvili və b. yazırlar ki, poemanın əsas ideyası sevgi və vətənpərvərlikdir. Əslində isə əsərdə vətəndən, Gürcüstandan kəlmə belə yoxdur. Poema başdan-başa ülvi sevgi və aşna-vassal süjeti üzərində qurulmuşdur. Gürcü tarixçiləri ilə eyni fikirdə olan Dilarə Əliyeva poemanın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə ön sözündə yazır:
“Əsərin əsas ideyası vətənpərvərlikdir. O, bütünlükdə XII əsr Gürcüstan həyatının, ənənələrinin, arzu və istəklərinin ifadəsidir (Şota Rustaveli 1988. 4-5). Əksinə, əsərin tarixi kökləri Ran, yəni Aran ərənlik fəlsəfəsindən gəlir. Əsərin əsas ideyası vətənpərvərlik yox, cəngavərlikdir. Özü də o, indiki gürcülərin deyil, İberiyanın qədim sakinlərinin – Ereti əhalisinin arzu və istəklərinin ifadəsidir. Bəzi Azərbaycan və gürcü alimlərindən fərqli olaraq, hələ 1895-ci ildə N.Y. Marr yazırdı ki, Şota Rustavelinin poeması hər cür milli hisslərdən və vətənpərvərlikdən uzaqdır. Əsərin əsas ideyası aşna-vassal münasibətləridir (Марр 1895, 228-229). Həmin fikri bir qədər yumşaq şəkildə fransız şərqşünas-alimi Mari Brosse irəli sürmüşdür. Akademik M. Brosse 1828-ci ildə Asiya Сəmiyyətində etdiyi məruzəsində bildirirdi ki, “Bars dərisi” poemasının ideyası tanrıya, krala və qadına sədaqətdir (Буачидзе 1983, 96). Avropanın digər tədqiqatçıları da poemanı milli hisslərdən uzaq bir əsər hesab edirlər.
Roland Aristo yazır:
“Bars dərisi” qeyri-milli əsərdir. Onun ruhu müəyyən dərəcədə italyan ruhuna bənzəyir. M.Q.Canaşvili həmin fikirlə razılaşmasa da (Джанашвили 1900. 85), əsərdə gürcülərə və xristianlığa aid bircə işarəyə təsadüf etmirik. Əsərin əsas surətləri müsəlman, hadisələrin baş verdiyi yer Ərəbistan, Hindistan və Xatayeti – Çin Türküstanıdır. M.Y. Marr yazır ki, əsərin əsas ideyası qadına sitayiş, qadın qarşısında itaətdir. Avropa cəngavərlik romanlarında olduğu kimi, burada da hər fəsildə qadına ehtiram, qadına hörmət aydın görünür (Марр 1910. I). “Bars dərisi” müəyyən mənada Avropa cəngavərlik romanlarına bənzəsə də, özünün şərq ruhu və düşüncəsi ilə onlardan fərqlənir. Əsər İslam dininə hörmət və azad sevgi ruhunda yazıldığına görə, kilsə şairi lənətləyir, təqib edirdi. Saray tərəfindən himayə olunmasına baxmayaraq kilsə şairdən əl çəkmirdi. Onların gözü qarşısında katolikos I Antoni əmr etmiş¬di ki, poemanın əlyazmalarını Kür çayına atsınlar (Шота Руставели 1885.1-2). Bu baxımdan Şota Rustaveli ərəblərin Uzra məhəbbət şairlərinə və Finikiyanın Astara kahinlərinə ruhən daha yaxındır. M.Q. Canavşili yazır ki, bəziləri Şota Rustavelini İran və yunan təsiri altında olan şair sayırlar, amma belə deyil. Əsəri düzgün başa düşmədiklərinə görə, din xadimləri şairi təqib edirdilər (Джанашвили 1900. 83, 92). Əslində çariça Tamarın və aşnalarının həyat tərzinə nifrət edən keşişlər əsərin ideyasını düzgün başa düşürdülər. Ona görə də Rustavelini, Çaxruxadzeni, Tmoqvelini ölkədən qovur, oda atıb yandırırdılar. Söz yox ki, şairin yaradıcılığına Suriya, Xaldey şairlərinin və Afina filosoflarının təsiri olmuşdur. XI əsrdən başlayaraq Gürcüstan sarayı qərb yönümlü siyasət yürüdürdü. Qurucu Davidin sərəncamı ilə hər il Yunanıstana təhsil almağa 12 gənc oğlan göndərilirdi. Güman edilir ki, həmin gənclərdən biri Şota Rustaveli olmuşdur (Буачидзе 1983. 281). M.Q. Canaşvili yazır ki, Şota Rustaveli Xaldey və Suriya peyğəmbərlərinin şeirlərinin tərcümələri ilə tanış idi. Çox ehtimal ki, poemanı yazarkən həmin şeirlərin təsiri altında olmuşdur (Джанашвили 1900. 90). Belə hesab edirik ki, Şota Rustavelinin və digər azad düşüncəli şairlərin təqib olunmasının səbəbini burada axtarmaq lazımdır. Həmin şairlərin cəngavər-feodal əxlaqı kilsə-monax əxlaqına uyğun gəlmədiyinə görə (Джанашвили 1900. 89; Марр 1910. 51) onlar vətənlərindən didərgin salınır, odda yandırılırdılar. N.Y.Marr yazır: ” Deyilənə görə, “Bars dərisi”nin süjeti İran folklorundan gəlmədir. Ancaq İran ədəbiyyatında belə bir süjetə təsadüf etmirik. Çox ehtimal ki, şair əsərin gürcü folklorunda yayılan bir süjetinin tərcüməsindən istifadə etmişdir (Марр 1895. 228-229; Марр 1910. I). Şair əsərin süjetini İran ədəbiyyatından deyil, özünə anlaşıqlı olan Aran folklorundan götürmüşdür. Qədim iber və orta yüzil gürcü salnamələrində həm Aran, həm İran adları Ran formasında yazıya alınırdı (Патканов 3160.225; Картлис Цховреба 1905.204; Дондуа 1967. 36; Джуаншериани 1986. 9, 63). Düzdür, XII-XVII əsrlərdə İran ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri gürcü dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlar “Rostomiani”, “Cimşidiani”, “Miriani” (Mehr və Müştəri), “Şahnamə”, “Rusudaniani” və başqalarıdır (Марр 1895.227, 228, 229, 233; Буачидзе 1983, 61, 78). Onların içində “Bars dərisi” poeması yoxdur. N.Y. Marr yazır: “Ümid edirəm ki, gec və ya tez, nə zamansa Gürcüstanın qədim əlyazmaları arasından “Bars dərisi”nin ilkin nüsxəsi tapılacaq. O zaman biz süjetin hansı xalqa məxsusluğu haqqında son sözü deyə biləcəyik (Марр 1895. 229; Марр 1910. I). Qədim yazılı abidələrdə Aran, orta yüz il xristian salnamələrində Eran kimi yazıya alınan İran farsların ölkəsi deyil. Aran vilayətinin əhalisinin farsdilli olmadığını V-X əsr erməni, fars və ərəb tarixçiləri dəfələrlə bildirmişlər. VII-X əsr ərəb tarixçiləri yazırlar ki, Azərbaycan və Ərməniyyənin dili ərəb və fars dilləridir. Ancaq Bərdə və ətrafındakı kəndlərdə Aran dilində danışırlar (Fazili 1984. 127; Vəlixanlı 1974. 48). Bərdə Aran vilayətinin mərkəzi şəhəri, Ereti Er və Aran nəsillərinin qədim yurdu idi. Hətta sasanilər dövründə İberiya Bərdədən idarə olunurdu. İberiyanın qüdrətli çarlarından biri Vaxtanq Qorq Aslan Aran hakiminin bacısı oğlu idi (Буачидзе 1983. 153). O Qorq Aslan ki, O.İ. Senkovski onu hansısa türk tayfasının başçısı adlandırır (Хантадзе 1970. 83). Aran hakiminin göndərdiyi 12 minlik qoşun olmasaydı, Qorq Aslan İberiya üzərində hakimiyyətini qura bilməzdi. Bu barədə nə qədər üzərində əl gəzdirilsə də, sonrakı gürcü salnamələrində bilgilər qalmaqdadır (Джуаншериани 1986. 63, 80). “Kartlis tsxovreba” da göstərilir ki, Aran Kartvellərin çarı idi. Aranın oğlu Azon Makedoniyalı İskəndərin vassalı kimi Metexdə çar oldu və İberiyanı 24 il idarə etdi (Картлис цховреба 1905.204; Мамулиа 1979.182). Azonın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Parnauz (Вермишев 1904. 102) Aran nəslinin Metexdəki bütlərini sındırmadı. Öz bütlərinin yanında Aran nəslinin bütlərini saxladı. Bu o deməkdir ki, ölkədə müxtəlif etnosların konsolidasiyası nəticəsində yeni dövlət yarandı. Yeni dövlət ən güclünün mütləq ağalığı ilə deyil, qohum və yad etnosların qardaşlaşması ilə quruldu (Мамулиа 1979. 176-179). Fikrimizcə, poemanın süjeti İran əfsanələrindən yox, iberlərlə qardaşlaşan, ortaq dövlət quran Aran nəslinin ağız ədəbiyyatından gəlmədir. Bunu duyan N.Y. Marr yazır ki, poema yalnız gürcülərin poetik dastanı deyil, çoxmillətli Gürcüstanın çoxdilli xalqlarının ədəbi abidəsidir. Aran nəsli e. ə. III əsrin əvvəllərinə – İberiyada hakimiyyəti ələ alana qədər uzun bir alplıq və ərənlik yolu keçmişdir. Yəhudi tarixçisi İosif Flavi (I əsr) yazır ki, Aran İbrahim peyğəmbərin qardaşıdır. Onun qəbri Hələb ölkəsinin Ur şəhərində indiyəcən durur (Иосиф Флавий 52390.32-33). Bəzi tarixi mənbələrdə isə Aran İbrahim peyğəmbərin oğludur (Вигуру 1897. 474-475). Nəzərə alsaq ki, hər üç dinin müqəddəs peyğəmbəri olan İbrahim miladdan qabaq XIX əsrdə yaşamışdır, Aran nəslinin Ön Asiyanın ən qədim sakinlərindən biri olduğuna şübhə yeri qalmaz.
İlhami Cəfərsoy