Yəhudilər dünyanın ən qədim xalqlarından biridir. Tarixin başlanğıcından, ilk insan cəmiyyətinin formalaşdığı zamandan bəri onların adına rast gəlmək mümkündür. Semit (sami) qrupuna aid olan bu xalq, qədim İsrail çarlığında, Babildə, Misirdə, Əhəməni imperiyası ərazisində yaşamışlar. Babil sürgünü zamanı dünyanın bir çox yerlərinə səpələnmişlər. Yəhudiliyin əlamətlərini müəyyənləşdirən ən qədim mənbə yəhudi hüququ olan Qalaxadır. O qanun yaradan Talmudun qərarları əsasında yaranıb. Qalaxa görə, “yəhudi o adamdır ki, anası yəhudidir, ya da yəhudi qaydalarına görə yəhudi adlanıb (qiyur)”
Bəzi alimlər isə, yəhudilərin əslində bir xalq olmadığını, sadəcə dinin (iudaizm) təsiri ilə formalaşmış bir toplum olduğunu qeyd edir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, yəhudilər Babil sürgünündən (e.ə.598-587) sonra dünyanın bir çox yerinə yayılmış və diasporalar yaratmışlar. Bu sürgün zamanı rəvayətə görə, 10 yəhudi qəbiləsi (Reuben, Şimon, Zebulum, Yissaçar, Dan, Qad, Aşer, Naftali, Yefraim və Menasseh) itkin düşüb.
Bu gün yəhudilərin ümumi sayı 14 milyon nəfərdən çoxdur ki, bunların da 40%-i İsraildə, 35%-i ABŞ-da yaşayır.
Lakin hər zaman məni bir məsələ dərindən düşündürür. İsraildə və digər Yaxın Şərq ölkələrində yaşayan yəhudilərlə Avropa və ABŞ-da yaşayan yəhudilər bir-birilərindən antropoloji cəhətdən kəskin fərqlənirlər. Dil cəhətdən də bu fərq mövcuddur. Yaxın Şərq yəhudilərinin əsas dili (eləcə də, İsrailin dövlət dili) ivritdir. Lakin Avropa (xüsusilə Almaniya) yəhudilərinin dili isə idişdir.
Bu fərq nədən mövcuddur? Avropa (eləcə də, ABŞ) yəhudiləri niyə fərqlidir? Kimdir onlar? Bu yerdə ortaya “Aşkenazi” mövzusu daxil olur. Bəs Aşkenazilər kimdir? Hardan gəliblər?
Yəhudi aşkenazilər ən qədim İsrail tayfalarından biridir. 2013-cü ildə nəşr olunan “Nature Communications” adlı araşdırmada qeyd olunur ki, aşkenazilərin ana xətti tamamilə başqa mənbədən gəlir. Onlar Avropadan gəlmədilər. Bu nəzəriyyə, aşkenazilərin Bizans-Sasani müharbəsindən (602-628) sonra Mərkəzi Avropaya, daha sonra isə Almaniya ərazisinə yayılması nəzəriyyəsinə ziddir. Aşkenazilər idiş (ivritcə yazılan alman dili) dilində danışırlar. 2013-cü ildə aparılan araşdırmanın müəlliflərindən biri olan, Haddersfild Universitetinin arxeogenetiki Martin Riçards qeyd edir ki, aşkenazilər uzun yüz illər ərzində Avropada yaşayıb və onların DNT analizi onu deməyə əsas verir ki, onların genində yerli xalqların xüsusiyyətləri üstündür. Yəni aşkenazilər düşünüldüyü kimi, 2000 il öncə Yaxın Şərqdən Avropaya köç etməyiblər. Lakin aşkenazilərin DNT analizi, onların ata tərəfdən 50-80%-nin İsrail və Yaxın Şərqə mənsub olduğunu, ana tərəfdən isə 80%-nin Avropa mənşəli olduğunu deməyə əsas verir.[1]
“Aşkenazi” sözünün mənşəyi, bəzi fikirlərə görə, sami dillərində orta əsr Almaniyasına verilən addan irəli gəlir. Başqa versiyaya görə isə, bu ad Nuhun oğlu Yafəsin övladı Aşkenazın adından doğub. Aşkenazilərin mənşəyi barədə bir neçə nəzəriyyə mövcuddur.
Reyn nəzəriyyəsi
Yəhudilər hələ Roma imperiyası zamanında Avropanın bir çox bölgələrində məskunlaşmışdılar. Belə ki, bizim eranın I əsrində Roma İudeyanı işğal etdikdən sonra Alp dağlarından şimalda (alman torpaqları ilə Roma hüdudları arasında) bir sıra yəhudi koloniyaları yarandı. 321-ci ildə Kölndə artıq yəhudi icması vardı. Lakin bu yəhudilər romaniotlar (Bizansdan bu ərazilərə gələnlər) idi. 801-ci ildə Frank dövlətinin paytaxtı Aahen şəhərində İtsak adlı yəhudi yad edilir ki, onu “aşkenazi yəhudilərinin ulu babası” hesab edirlər. Hətta Böyük Karl onu ərəb xəlifəsi Harun-ər Rəşidin yanına elçiliyin rəhbəri kimi göndərmişdir.
Xəzər nəzəriyyəsi
Bu nəzəriyyə mübahisəli olsa da, onu əks etdirir ki, aşkenazilərin mənşəyi türk mənşəli xəzərlərlə bağlıdır. Lakin Şərqi Avropa aşkenazilərinin xəzərlərə bağlılığının faiz dərəcəsi 12.5%-dən aşağıdır. Aşkenazilərin ata xətti ilə ən yayılmış haploqrupları (R – 30%) Polşa ərazisində mövcuddur.
Eran Elhaikin araşdırması
Yəhudi alim, genetik Eran Elhaik 2013-cü ildə Şərqi Avropada, Qafqazda və Kiçik Asiyada yaşayan insanların genlərini araşdıraraq maraqlı nəticə əldə edib. Belə ki, o, özünün “Gen biologiyası və təkamül” ( Genome Biology and Evolution) adlı əsərində qeyd edir ki, Şərqi və Mərkəzi Avropa aşkenazilərinin mənşəyi Xəzər xaqanlığına bağlıdır və onlar Avropaya VII-XII əsrlərdə yayılmağa başlayıblar. 2016-cı ildə o, “genetik GPS” metodu ilə aşkenazilərin məskunlaşdığı ilk ərazilərin Türkiyənin şimal-şərq bölgəsi – İskenaz kəndi (40° 9’N, 40° 26’E), Eskenaz kəndi (40° 4’N, 40° 8’E) və Aşanaz (40° 5’N, 40° 4’E) kəndi olduğunu iddia edir. Elhaikin fikrinə görə, bu aşkenazilər iudaizmə tapınan yerli yunan dilli əhali olub. Elhaik “aşkenaz” sözünün “aşquz” (skiflərə veriilən ad) sözündən əmələ gəldiyini iddia edir. 690-cı ildən başlayaraq, Bizans tərəfindən təqib edilən aşkenazilər Xəzər xaqanlığına sığınır. Bir başqa verisya da ondan ibarətdir ki, “xəzər” adı qədim ivrit dilində “xozer” sözündən yaranıb və mənası “əcdadlarin dininə qayıtmaq” deməkdir. Çox vaxt orta əsrlərdə aşkenaziləri İspaniya və Portuqaliyada yaşayan sefardlara əks olaraq göstərirdilər.[2]
Aşkenazilər barədə Moisey Kalankatuklunun “Alban tarixi” də məlumat verir. Kitabda onlar barədə bu sətir keçir: “…və Aşkenazilərdən savromatlar yaranmışdır…”[3]
Aşkenazilərin xəzər mənşəli olması barədə Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının Hərbi Akademiyasının kafedra müdiri, politoloq Tatyana Qraçevanın maraqlı araşdırmaları mövcuddur. Hansı ki, bu əsərlər xəzərlər və aşkenazilər barədə çox sirli mətləblərə işıq salır. Tatyana Qraçeva qeyd edir: “Xəzər xaqanlığı dağldıqdan sonra iudaist xəzərlər Qərbə doğru axın edərək, Avropada aşkenazilərlə qaynayıb-qarışdılar. Müasir Yəhudi Ensiklopediyasında aşkenazilərin xəzər mənşəli olması barədə bir sıra mənbələrin mövcudıuğu qeyd edilir. Avstriya tarixçisi M. Humploviç və yəhudi-polyak tarixçisi İ.Şiper bu nəzəriyyələrin tərəfdarlarıdır. İsrail tarixçisi A.Polyak və “On üçüncü nəsil” kitabının müəllifi A.Kestler aşkenaziləri iudaist xəzərlərin törəmələri hesab edirlər. V.Şneyder isə slavyanların torpaqlarına köç edən yəhudilərin skiflərlə (aşkuzlarla) qaynayıb-qarışdığını və “aşkenazi” adı aldığını qeyd edir.
Robert və Elinor Slaterlər özlərinin “Yəhudi tarixinin böyük anları” (ABŞ, 1999) adlı kitablarında yazırlar: “Xəzərlərin qalıqları Mərkəzi və Şərqi Avropaya getmiş və onların bir çoxu Şərqi Avropada böyük yəhudi icmalarının yaranmasında yaxından iştirak etmişlər…”
Martin Jilbert “Yəhudi tarixinin 5000 il yaşı” (Nyu-York, 2002) adlı kitabında xəzərlərin Yunanıstan və Aralıq dənizi sahillərinə köç etməsini və Reyn hövzəsində məskunlaşmasını yazır.
Leon Polyakov “Antisemitizmin tarixi” (Filadelfiya, 2003) kitabında “Yəhudi-Xəzər dövlətindən gəlmiş ilk yəhudilər Oder və Dnepr çayları arasındakı ərazidə məskən salıblar…” fikrini qeyd edir. Bu fikri Marek Halter adlı tarixçi də müdafiə edir.[1]
İsrail dövlətinin ilk prezidenti Haim Asriel Veysman da bir çox iddiaya görə, xəzər kökənli olub. Həmçinin belə bir maraqlı fakt da ondan ibarətdir ki, İsraildə dövlət başçısı yalnız və yalnız Rusiya kökənli (yəni xəzər mənşəli) olmalıdır.[2] Bu kitabda həmçinin Rotşildlərin də xəzər mənşəli olduğu iddia olunur.[3]”
Aşkenazilərin xəzər mənşəli olub-olmaması barədə məşhur internet platforması olan Quora.com-da da ziddiyyətli fikirlər yer almışdır. Belə ki, bir çox istifadəçilər (onlardan bir çoxu araşdırmaçılardır) xəzərlərin aşkenazilərin ulu babası olduğunu qəbul etsə də, böyük bir qismi buna əks arqument ortaya qoyur…
[1] https://www.ancient-origins.net/human-origins-science/ashkenazi-jews-their-origins-may-surprise-you-009924
[2] www.eleven.co.il
[3] Musa Kalankatuklu Alban tarixi səh.17
[4] Т. В. Грачева. Святая Русь против Хазарии. Алгоритмы геополитики и стратегии тайных войн мировой закулисы. — Рязань: «Зёрна», 2009. Səh.111.
[5] Yenə orada… səh.161
[6] Т. В. Грачева. Невидимая Хазария. Алгоритмы геополитики и стратегии тайных войн мировой закулисы. — Рязань:2008 səh.153-154