Albaniya tarixində Dəvdəkin adı yalnız bir yerdə, hökmdar Cavanşirin qətli münasibəti ilə yazdığı ağı (elegiya) ilə əlaqədar xatırlanır.
Bəs kim idi Dəvdək? Alban şairi id, yoxsa erməni? Geniş yayılmış versiyaya görə, o, VII əsrdə yaşamış alban şairi olub. Digər versiyaya görə isə, Dəvdək (Դավթակ Քերթող – David Kertoq) erməni şairi və filosofu olub və yalnız Cavanşirin qətli ilə əlaqədar Albaniyaya gəlmişdi.
Tarixşünaslıqda onun kimliyi və əsərini hansı dildə yazması barədə bir-birindən ziddiyyətli, lakin qəti bir sübutu olmayan fikirlər mövcuddur. “Elə bu vaxt bədii üslubu bilən, bilikli, şeir sənətində mahir və məşhur təfsirçi Dəvdək adlı bəlağət ustası ayağa qalxdı. O, məharətlə, təmtəraqla və mahir katib kimi yazaraq Cavanşiri tərif etdi. Bir neçə vaxtdır ki, o, saraya gəlib uzun müddət burada yaşadı”[1] fikri onu deməyə əsas verir ki, o, Albaniya ərazisində yaşayırdı və alban idi. (Belə bir fikir var ki, Dəvdək Bərdədə yaşayıb). Lakin onun alban şairi olması çox yerdə şübhə ilə qarşılanır. Bunu da bir çox erməni araşdırmaçılarının Dəvdək haqda “”Qanı qanımızdan olmayan bir hökmdar haqqında akroşir üslubunda mərsiyə yazıb” fikri ilə əsaslandırırlar. Buna baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, o, ağını alban əlifbasının bütün 52 hərfindən istifadə etməklə yazıb və bu da onu deməyə əsas verir ki, Dəvdək alban əlifbasını çox əla bilirdi. Erməni əlifbasında isə 36 hərf vardı.[2] (Tədqiqatlar nəticəsində aydınlaşdırılıb ki, mətnin alban redaktəsində olan əlyazmalarında həmin elegiya, erməni əlifbasının ilk 19 hərfinə uyğun, hər biri dörd sətirlik 19 bənddən ibarətdir. Mətnin erməni redaktələrində olan başqa əlyazmalarında isə bəndlərin sayı erməni əlifbasındakı bütün hərflərlə uyğunlaşdırılaraq 36-ya çatdırılır. Əgər 1-19-cu bəndlərdə şeirin ahəngində, ölçüsündə bir tarazlıq və səlislik müşahidə edilirsə, 19-cu hərfdən sonra həm şerin ölçüsündə, həm də formasında birinci hissədən fərqli cəhətlər yaranır (dörd sətirlik bəndlər iki və ya üç sətirlik bəndlərlə əvəz edilir). Sözsüz ki, burada sünilik, zorluq hiss olunur. Məlumdur ki, belə şeirlərdə heç də həmişə əlifbanın bütün hərfləri əhatə edilmir. Dəvdək də öz şerində 52 hərflik alban əlifbasının yalnız 19 hərfini əhatə edə bilərdi.).
Onu da qeyd edək ki, Dəvdəkin Cavanşirin ölümünə həsr etdiyi mərsiyənin Azərbaycan variantı bu gün də yaslarda oxunur.
Dəvdək öz şeirini (elegiyasını) “akrostix” (müvəşşəh) üslubunda (sətirlərin baş hərflərinin bir söz və ya cümlə əmələ gətirən şeir) yazıb.
Qəsidənin məzmunundan aydın olur ki, onun müəllifi ellin və İran ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olan və Ön Asiyanın qədim tarixini mükəmməl bilən bir şairdir. Qəsidə şair etibarı ilə qədim yunan, formaca isə Şərq poeziyasına məxsus akrostixlə yazılmışdır. Onun 1-ci bəndi «a» hərfi ilə başlanır, sonrakı bəndlərdə isə hərf ardıcıllığına riayət olunur. Qəsidənin qədim yunan poeziyası üslubunda yazıldığı onun ilk misralarından aydın görünür. Məlum olduğu kimi, qədim yunan şairləri epik əsərlərini həmişə şeir ilahəsinə xitabla başlardılar. Homerin ölməz «İliada»sı buna misal ola bilər. Belə ki, o öz əsərini «Ey ilahə! Peley oğlu Axillesin qəzəbini tərənnüm et!» misrası ilə başlayır. Davdağın qəsidəsi də təxminən elə başlanır:
Ey ilahi kəlamları xəlq eyləyən ulu tanrı,
Özün nəğmə – ağı söylə, yad et bizim hökmdarıElə nəğmə – ağı qoş ki, bu əvəzsiz itki üçün
Gözümüzdən gecə-gündüz axsın odlu göz yaşları.
Qəsidədə VII əsr Aranının siyasi və ictimai həyatı, Cavanşirin 35 illik fəaliyyəti, Arana edilən hücumlar və gözlənilən təhlükələr öz əksini tapır. Burada bəzən eyhamla deyilənlər «Alban tarixi»ndə, o dövrkü erməni, gürcü, Bizans, ərəb və digər mənbələrdə özünün geniş şərhini tapır. Dəvdək bilirdi ki, Cavanşirin ölümü Aran üçün böyük itkidir, onun ölkəsi yenə də yadelli işğalçıların tapdağına çevrilə bilər. Cavanşirə qəsd etmiş xainə qarşı kin və nifrət qəsidədə çox qabarıq şəkildə verilir:
Görün, kimlər qaldırdı əl, o bahadır tacidara!
Atasından xəbərsiz, bic, …zatıqırıq, özü gürzə.
Sürüm-sürüm qoy sürünsün, həsrət qalsın xoş bir üzə,
Qoy, sülənsin bu dünyada Qabil kimi əsə-əsə.
Xain düşməni lənətlədikdən sonra Dəvdək yenə də Cananşirin tərifinə keçir. Şair yazır ki, Cavanşir təkcə böyük sərkərdə, ağıllı və müdrik dövlət başçısı deyildi, o, həm də ən nəcib insanlara məxsus bütün müsbət xüsusiyyətləri özündə əks etdirirdi. “Mənim ağım nə qu quşu, nə də pəri nəğməsidir, Qatarından ayrı düşən bir durnanın naləsidir…” Qəsidədə «Həzrəti-İsanın», «İsayyanın», «şərafətli keşişi», «böyük xaç bayramının» və s. söz və ifadələrin olması təsadüfi deyil. IV əsrin əvvəllərində xaçpərəstliyi qəbul etmiş aranlılar Cavanşirin və Dəvdəkin dövründə də xaçpərəst idilər. İslam dini ölkədə hələ yayılmamışdı[3] Göründüyü kimi, Davdağ öz doğma diyarının, xalqının ağır vəziyyətini, matəmini, məsləkdaşı Cavanşirin ölümünü təsvir edir; qəsidənin son beytində isə onsuz yaşamaq istəmədiyini, onunla bir dəfn olunmağı arzu etdiyini bildirir. Belə bir vətəndaş şair, heç də bəzi alimlərin iddia etdiyi kimi, başqa bir xalqın nümayəndəsi, təsadüfən başqa yerdən Cavanşirin sarayına gəlmiş adam ola bilməzdi. Belə olduqda o, Cavanşiri bir qəhrəman, bir padşah kimi vəsf etməklə kifayətlənərdi.[4]
[1] Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi, Bakı 2006. səh 154
[2] Yenə orada… səh 242
[3] Q.Voroşil Qafqaz Albaniyası (Tarixi-filoloji etüdlər) Bakı, 1993, səh 47-48
[4] Yenə orada… səh 49-50