ÖN SÖZ
Bernard Luis (Bernard Lewis) Orta Şərq üzrə ən məşhur Qərb tarixçisidir. Onun “Orta Şərq” (The Middle East) və “Tarixdə Ərəblər” (The Arabs in History) kimi kitabları bölgəni və bölgə insanlarını analamaq istəyən hər kəsin mütləq oxumalı olduğu kitablardır. İndi isə Luis “Yanlış gedən nə oldu?” (What Went Wrong) adlı kitabını təqdim edir. Bu kitabda İslamın 5-6 əsr öncəsində elm sahəsində liderliyi, günümüzün sadəcə görünüşdə çağdaş olan, “yoxsul, zəif və elmsiz” eybəcər tiranlıqlarının hökm sürdüyü bir dünyaya necə çevrildiyi incələnməkdədir.
Yüz illərlə İslam, dünyanın ən böyük, ən açıq, ən aydın, ən güclü mədəniyyəti olmuşdur. Sonra hər şey dəyişdi, aşağılanan Qərb, öncə döyüş meydanında, daha sonra iqtisadi sahədə və nəhayət, sosial həyatın bütün sahələrində zəfər üstünə zəfər qazandı.
Giriş və Yekun Bölümləri xaricində yeddi bölümdən ibarət bu əsərində Bernard Luis, ərəb-Avropa əlaqələrinin, hərbi, iqtisadi, mədəni sahələrinin bir zaman sürəcini ortaya qoymağa çalışmaqdadır.“Mürid olanlar indi müəllim oldular, ustad olanlar şagird oldular, özü də istəksiz və həvəssiz şagird…”
Bu gün ərəb ölkələri düşdükləri ağır duruma görə Qərb imperializmindən tutmuş, yəhudilərə qədər uzanan bir çox xarici günahkarı qınamaqdadır. Bəs buna qarşı Luis nə deyir? 11 sentyabrın arxa üzünü anlamaq istəyən hər kəs bu kitabı və ya ən azından bu özəti mütləq oxumalıdır.
BAŞLANĞIC
Yanlış gedən nə oldu? İslam dünyası və özəlliklə, Orta Şərq uzun bir sürədir bu sualı sormaqdadır. Sualla birlikdə getdikcə şiddətlənən bir qəzəb, sualın cavabının tapılmasını zəruri edir.
Sorğulamanın və hətta qəzəbin haqlı səbəbləri var. Yüz illərlə İslam dünyası sivilizasiya və nailiyyətlərin öncüsü idi. İslamın sərhədləri xaricində, istisnalar olmaqla, barbarlar və kafirlər vardı.
Yeddinci əsrdə İslam orduları Suriya, Misir və Şimali Afrikanı fəth etdi. VIII əsrdə İspaniya və Portuqaliyanı, daha sonra isə Fransanı işğal etdilər. IX əsrdə Siciliya və İtaliyanı tutdular.
Şərqdə, 1237-1240-cı illərdə Qızıl Orda tatarları Rusiyanı fəth elədilər; 1252-ci ildə Qızıl Orda xanı və əhali islamı qəbul etdi. Anadolunu tutan Osmanlı türkləri 1453-cü ildə İstanbulu zəbt etdilər, Balkan yarımadasını işğal edib müstəmləkəyə çevirdilər. İki dəfə Vyanaya qədər gedib, Avropanın tam qəlbini təhdid etməyi bacardılar.
Yüz illər boyu İslam dünyadakı ən böyük əsgəri gücü təmsil etdi. Dünyada ən böyük iqtisadi güc İslam idi. Elm və sənətdə insanlıq tarixində ən böyük uğurlara imza atmağı bacarmışdı İslam dünyası. Kağız istehsalı və istifadəsi texnologiyasını Çindən, “onluq” say sistemini Hindistandan alıb Avropaya gətirərək, bəşəriyyətin inkişafı yolunda daha böyük xidmətlər göstərdi.
Sonra birdən-birə hər şey dəyişdi. Renessansın yaratdığı yenidən doğuş sayəsində avropalılar elm, sənət və texnologiya sahəsində İslam dünyasını geridə buraxan böyük addımlar atdı. Müsəlmanlar uzun müddət bu addımların fərqinə varmadı. Avropanın yeni elmi ədəbiyyatı barədə heç bir fikrə malik deyildilər. XVIII əsrə qədər yalnız bir tibbi kitap Avropa dillərindən Orta Şərq dillərinə çevrilmişdi. Sifilis xəstəliyi ilə bağlı idi bu kitab…
Xristianlıq İspaniyada mərakeşlilərə qarşı son məğlubiyyətini 1492-ci ildə aldı. Rusiyanın müsəlman tatarlardan xilas olunması və öz torpaqlarına qovulması böyük bir qələbə idi. Ruslar 1554-cü ildə Həştərxanı fəth edib, Xəzər sahillərinə, sonrakı əsrdə isə Qara dəniz sahillərinə enməyi bacardılar.
Osmanlının iki müsəlman qonşusu vardı. Biri Misirdəki Məmlüklər, digəri İrandakı farslar. (Burada müəllif Səfəviləri nədənsə fars dövləti kimi qeyd edir) Yavuz Sultan Səlim (1512-1520) hər ikisinə qarşı yürüş etdi. İran şahına (!) qarşı önəmli, amma tamamlanmamış bir zəfər, Məmlük sultanı üzərində isə qəti və total bir qələbə qazandı.
Ondan sonra gələn Sultan Süleyman Qanuni (1520-1566) dövründə, Mohaç savaşı 1526-cı ildə türklərin qələbəsi ilə sonuclandı və 1529-cu ildə birinci Vyana hücumunun yolunu açdı. Vyananın zəbt edilə bilməməsi, hər iki tərəfə görə zəfər olaraq deyil, təxirə salma olaraq dəyərləndirildi. Ara-sıra qələbələrə rəğmən, avropalılar hələ ki, güclü qələbə sevincini yaşaya bilməmişdilər. Bu qələbə, 1571-ci ildə Lepanto dəniz döyüşü ilə gəldi. Avropa üçün bu qələbə mühüm idi. Lakin Osmanlılar hələ də bu məğlubiyyəti ciddiyə almadılar. Arxivlərdə bu barədə sadəcə iki sətir keçir: “Müqəddəs şəkildə idarə olunan Osmanlı donanması kafir donanması ilə qarşılaşdı və Allahın iradəsi digər yönə tərəf döndü…” Bu döyüşlə bağlı Sədrəzam Sokollu Mehmet Paşa, II Sultan Səlimə “İmperatorluq o qədər güclüdür ki, istərsə donanmanın bütün zəncirlərini gümüşdən, yelkənlərini ipəkdən düzəldə bilərik” demişdi.
XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərində İran yenidən önəmli faktora çevrildi. I Şah Abbas, Avropa güclərinin dəstəyini alaraq, 1602-1612 və 1616-1627-ci illərdə Osmanlılarla müharibəyə girişdi və bəzi uğurlar qazandı. Şərq cəbhəsində döyüşlər üzündən Osmanlı 1606-cı ildə Avstriya ilə Zitvatorok sülh müqaviləsini imzalamağa məcbur oldu. Bundan əvvəlki bütün müqavilələr İstanbulda, osmanlıların diktəsi altında bağlandığı halda, bu müqavilə neytral bir yerdə müzakirə olundu. Avropalılar dənizlərdə üstünlüyü ələ keçirməyə başladılar. 1563-cü ildə portuqaliyalılara qarşı İndoneziya müsəlmanlarının Osmanlıdan kömək tələbini, Osmanlı dövləti yerinə yetirə bilmədi. Portuqaliyalıların Atlantik okeanının şərtlərinə uyğun istehsal etdikləri gəmilər, türklərin Aralıq dənizi şərtlərinə uyğun istehsal etdiyi gəmilərdən daha güclü və dözümlü idi.
Bu uğursuzluqlar Orta Şərqdə də təhlükə yaratdı. Şərq-Qərb ticarət yollarının önəmli nöqtələrinə sahib olan avropalılar, Orta Şərq ticarət məkanını sıradan çıxardılar. Bir yandan Cənubi Asiyada avropalıların, digər yandan da, şimali Asiyada rusların fəallaşması başqa bir təhlükə idi. Osmanlılar 1568-ci ildə Aralıq dənizini Qırmızı dənizə, Xəzər dənizini Qara dənizə bağlayacaq kanal projesinə girişdilər, lakin bunu həyata keçirə bilmədilər.
XVII əsrin ortalarına qədər hərbi sahədə elə də çox böyük dəyişiklik baş vermədi; Avropanın başı 30 illik müharibəyə qarışmışdı, Osmanlı isə Şərq cəbhəsi ilə məşğul idi. 1645-ci ildə Venesiya ilə başlayan müharibə Osmanlı üçün yaxşı olmadı. 1656-cı ildə bir ara venesiyalılar boğazları blok etdilər və Çanaqqala istiqamətdə bir dəniz savaşını qazandılar. Həmin il sədrəzam Köprülü Mehmet Paşa və yerinə keçən xələfi Fazil Ahmet Paşa ordunu və maliyyə sistemini yenidən qurdular və avropalılar ilə haqq-hesabı çürütdülər. Lakin ilk dəfə olaraq, Polşa və Ukraynada Rusiya ilə mübarizəyə girişdilər. 1681-ci ildə bağlanmış Radzin anlaşması ilə Ukrayna üzərindəki haqları itirdilər və kazakların Qara dənizdə ticarət hüquqlarını tanıdılar. Bu durum, çox təhlükəli yeni bir düşmənin meydana çıxışı və uzun müharibənin başlanğıcı idi. Bu arada, Köprülülər ailəsinin sonuncu təmsilçisi olaraq Merzifonlu Qara Mustafa Paşa sədrəzam oldu. 1682-ci ildə Avstriya ilə yeni müharibə başlandı. 17 iyul – 12 sentyabr 1683-cü il tarixlərind baş verən bu qarşıdurma dəhşətli fəlakətlə yekunlaşdı. Bu məğlubiyyət, 1686-cı ildə Budanın və Macarıstanın itirilməsi ilə nəticələndi. 1684-cü ildə Avstriya, Venesiya, Polşa, Toskana və Malta Papanın xeyir-duası ilə Osmanlıya qarşı birlik yaratdılar. Rusiya da bu birliyə qatıldı və 1696-cı ildə Azak bölgəsini ələ keçirdi. 26 yanvar 1696-cı ildə İngiltərə və Hollandiyanın vasitəçiliyi ilə bağlanan Karlovı müqaviləsinə əsasən, Osmanlılar böyük ərazilər itirdilər.
I BÖLÜM
SAVAŞ MEYDANININ DƏRSLƏRİ
Karlovı sülhünün Osmanlı tarixində, hətta bütün İslam tarixində, yenilmiş bir Osmanlının qalib gəlmiş xristianlarla bağladığı ilk anlaşma olmasından dolayı xüsusi əhəmiyyəti vardı. Bu məğlubiyyət ilə iki dərs çıxarıldı. İlk dərs hərbi sahədə idi, özündən qat-qat böyük gücə məğlub olmuşdular. İkinci dərs isə diplomatik idi.
XVIII əsrin ilk yarısında mübarizə nəticə verici deyildi. Hətta bəzən müəyyən uğurlar da qazanıldı. 1710-1711-ci illərdə ruslara qarşı önəmli bir qələbə çalındı. 1712-ci il Prut müqaviləsinə əsasən, Azak yarımadası geri alındı. 1718-ci ildə Venesiya və Avstriya ilə müharibənin sonucu olaraq, Pasarofça sülhü imzalandı. Bu aralar, Rusiya ilə Avstriya arasında gərginlik yaşandığından Avropa tərəfdən qulaq dinc idi. Amma Rusiya kabusu əl çəkmirdi.1768-1774-cü illər müharibəsində Osmanlı məğlub oldu və bağlanmış Küçük Qaynarca müqaviləsinə əsasən, ruslar dənizçilikdə və Osmanlının daxili işlərinə qarışmaqda müəyyən haqq qazandılar. Ən dəhşətlisi isə, Osmanlı Krım xanının müstəqilliyini tanımalı idi. 1783-cü ildə ruslar Krımı da ilhaq edəcəkdi. Krımın itirilməsi, dövlətin bir hissəsinin itirilməsinə bərabər tutulurdu.
Bu məğlubiyyətlər, bir çox suallar yaratdı. “Bunu bizə kim etdi?”…Bu sualın cavabı hazır idi: xarici qüvvələr və daxildəki xəyanətkar azlıqlar…”Günah keçisi” tapılmışdı…Əslində isə veriləsi sual “Nəyi səhv edirik?” şəklində olmalı idi.
1541-ci ildə sədrəzamlıqdan ayrılan Lütfi Paşa və 1630-larda dövlət məmuru Qoçu bəy, Osmanlı dövlət idarəçiliyindəki qüsurlara, hərbi və mülki sahədəki bəzi axsaqlıqlara işarə etdilər. Hər ikisi də deyirdilər ki, Osmanlı və İslamın təməl və qədim üsullarından sapdığımıza görə, hər şey pisə doğru gedir. Guya bunun tək yolu geri dönmək idi…
Bu sürədə bəzi qərbli ziyarətçilər ölkəyə daxil oldu və hətta dövlət idarəçiliynə kimi girdilər. Osmanlı illiklərində Humbaracı Ahmet Paşa kimi tanınan, fransız əsilzadə Klod Aleksandr bunlardan biri idi. O, topçu ordusunu təşkil etmiş və 1734-cü ildə ordu üçün riyaziyyat məktəbi yaratmışdı. Digər adam isə İbrahim Mütefferika adı ilə yad edilən, amma əsl adı bilinməyən bir macar idi. O, 1729-cu ildə ilk türk mətbəəsini qurmuşdu. Onlardan başqa, Avropadan gələn musəvilər ölkədə ticarət, həmçinin dövlət idarəçiliyi sahəsində üstünlüklər əldə etmişdilər.
Osmanlı tarixində yunanların da xüsusi yeri vardır. Avropa ilə əlaqələrdə və diplomatik təmaslarda yunanlar, əsasən, tərcüməçi (dragoman) kimi fəaliyyət göstərirdilər.
Bu dövr Avropada bir Fransa küləyi əsməkdə idi. 1789-cu il Fransa inqilabı baş verən zaman Osmanlıda taxta III Səlim çıxdı. XVI Luis ilə əməkdaşlığa başlanıldı.
Bir müddət sonra Avropada, eləcə də, Şimali Afrikada və Asiyada Napaleon təhlükəsi yayılmağa başladı. Hətta Portuqaliya və Hollandiya kimi kiçik ölkələrin qarşısında belə İslam dünyası çarəsiz idi. Bütün dəniz ticarət yolları bu dövlətlərin nəzarətində idi.
1806-12-ci illər rus-türk savaşı, türklər üçün uğursuz başa çatdı. Şərqi Balkan əyalətləri, Bessarabiya (indiki Moldova) Rusiyaya, qərbi Balkan əyalətləri isə Fransaya verildi. Serbiya və Bosniyanın bəzi kiçik torpaqları isə Avstriyaya qaldı. Eyni zamanda, bu dövrdə Avropada millətçilik meylləri də güclənməyə başladı. 1804-cü il və 1815-ci il üsyanlarından sonra Serbiya muxtariyyət əldə etdi. 1830-cu ildə Yunanıstan müstəqil oldu.
İran da Rusiya ilə müharibədən əzilmiş şəkildə çıxdı. 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri Azərbaycan xanlıqlarının (Müəllif Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsini yazır), Gürcüstan və Dağıstan torpaqlarının Rusiyaya birləşdirilməsi ilə başa çatdı.
II BÖLÜM
ZƏNGİNLİK VƏ GÜC ARAYIŞI
XVIII əsrdə türklər, iranlılar və Orta Şərq dövlətləri Qərb ilə proqressiv əlaqələr yaratmadı. Təmaslar, əsasən, hərbi, ticarət və diplomatik sahələrdə qurulurdu. Avropalılar bu ölkələrdə konsulluq və səfirliklər açarkən, şərqlilər adekvat addımlar atmadılar, sadəcə müvəqqəti nümayəndəliklər göndərdilər. Müsəlmanların qeyri-müsəlmanlarla işbirliyi etməkdə nəsə bir istəksizliyi vardı. Bir müsəlmanın kafir bir ölkədə müsəlman yaşamı sürdürə bilməyəcəyi düşüncəsi hakim idi.Lakin digər şərqlilər, məsələn hindlilər, buddistlər və konfusiçilər belə düşünmürdülər. Onlar üçün xristianlıq yeni bir şey idisə, müsəlmanlar üçün lazımsız və yanlış istiqamət idi. Xristianların da İslam xaricində Şərqə münasibəti fərqli idi:. Hindistan və Çin xristianların müqəddəs məkanlarını işğal etməmişdi, İstanbul və İspaniyanı tutmamışdı, Vyananı basmamışdı.
Orta Şərqdən qərbə ticarət və siyasi məqsədlərlə gedənlərin əksəriyyəti yəhudi, erməni və yunanlar kimi milli azlıqlar idi. Qərb dillərini bilənlərin sayı çox az idi. Məsələn, 1513-cü ildən bəri Topqapı sarayında olan Xristofor Kolumbun istifadə etdiyi xəritənin türkçə versiyasını belə, 1929-cu ildə bir alman kəşf etmişdi.
Bununla yanaşı, müasirləşmə çabaları, əlaqələrin qurulması istiqamətində addımlar da atılmağa başlandı. İslahatçı padşah III Səlim ilk səfirliyi 1793-cü ildə Londonda açdı. Kafir elmlərinin dini cəhətdən caiz olub-olmaması müzakirəsi gücləndi. Bəzi kəsim bunun, kafirlərlə mühariblərdə xeyirli olacağından dolayı məqbul olduğunu söylədi. Artıq xaricə hərbi təhsil almaq üçün tələbələr göndərildi.
Qərb təsiri və düşüncə sistemi xüsusilə, iki sahədə önəmli nəticələr doğurdu: vətənsevərlik və millətçilik. Osmanlı xristianları və yəhudiləri öz dindaşlarının yardımı ilə xeyli gücləndilər. Digər yandan, müsəlmanlar bəzi peşələri kafirlərə məxsus hesab etdilər. Yəni elə sənətlər və peşələr var idi ki, onlarla yalnız ermənilər, yəhudilər və ya yunanlar məşğul idi ki, bu da islami düşüncəyə görə düzgün deyildi. Bəlkə də bunun nəticəsi idi ki, XX əsrin əvvəllərində qəhvə, şəkər idxalatı, su və qaz hasilatı daxil bütün iqtisadi fəaliyyətlər qərb şirkətlərinə məxsus idi.
Müasirləşmə fəaliyyəti əsasən 3 sahəyə təsir edirdi: mətbəə, tərcümə və qəzetçilik…İlk qəzet 1795-c ildə İstanbulda fransız səfirliyi tərəfindən çıxarılan “Gazette Française de Constantinople” idi.
Qərbə doğru açılım, xüsusilə, azlıqlar arasında siyasi oyanışa və hərəkətə səbəb oldu. Artıq onlar sultanın avtoritetinin sarsıdılması yönündə fəaliyyətə start vermişdilər. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq, sədrəzam Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən hazırlanan Tənzimat fərmanı 1839-cu ildə qəbul edildi. Orta Şərqdə də buna oxşar hadisələr yaşanmağa başlandı. 1861-ci ildə Tunis bəyi bəziləri seçilmiş, bəziləri təyin edilmiş 60 üzvdən ibarət məclis yaradılmasını nəzərdə tutan konstitusiya qəbul etdi. 1866-cı ildə Misir xədivi üç il ərzində fəaliyyət göstərəcək 75 nəfərlik məclis topladı. 1860-cı illərin ortalarında Osmanlıda “Gənc Osmanlılar” (Jeunes Turques) adlı hərəkat başladı. Tələbləri konstitusiya və parlament idi.
1905-ci il Rus-yapon savaşı yaponların qalibiyyəti ilə yekunlaşdı. Bu, uzun müddətdən sonra bir qərb dövlətinin şərq dövləti tərəfindən məğlubiyyətə düçar edildiyi bir savaş oldu və özü ilə bir sıra suallar gətirdi. Yaponiya parlamenti olan yeganə şərq imperiyası, Rusiya isə parlamenti olmayan yeganə qərb imperiyası idi.
1906-cı ildə İranda, 1908-ci ildə Türkiyədə konstitusiya inqilabı başlasa da, hər ikisi fiasko ilə yekunlaşdı.
1920-ci ildə Avropanın İslam dünyası üzərində tam qalib gəldiyi dönəm oldu. Osmanlı dövləti parçalanmış, tabeliyində olan əyalətlər İngiltərə, Fransa və Rusiya arasında bölüşdürülmüşdü. İngiltərə burada ingilis tərzli konstitusiyalı monarxiyalar, fransızlar isə fransız tərzində respublikalar yaratdılar. 1930-cu illərdə Almaniyanın yüksəlməsi ilə Avropada nasizm küləyi əsməyə başladı, lakin tezliklə məhvə düçar oldu. Sovetlərin ideologiyası isə bəzi ərəb ölkələrinə “ərəb sosializmi” adı ilə siraət etsə də, qorxunc sonluqla yekunlaşdı.
Orta Şərq və Qərbin iqtisadi münasibətlərdə fərqliliyi hər sahədə özünü göstərirdi. Qərbdə pul qazanılır və iqtidarı satın alamq üçün istifadə olunurdu. Şərqdə isə iqtidar ələ keçirilir və pul qazanılırdı.
III BÖLÜM
SOSİAL VƏ MƏDƏNİ ƏNGƏLLƏR
XVIII əsrdən sonra Orta Şərq, Qərbin hərbi gücünün üstünlüyünü anlayıb, silah texnologiyası, savaş qabiliyyəti, iqtisadi artım və idarəetmə məsələlərinə diqqəti artırmağa başladı.
Amma İslam və Qərb toplumları arasında, üstündə çox da dayanılmayan daha böyük və daha dərin fərqli sahələr də vardı. Bunun üç nümunəsini qeyd etmək istərdim.
İlk öncə, 1665-ci ildə Vyananı ziyarət edən tanınmış türk səyyahı və yazıçısı Övliya Çələbinin dilindən bir misalı qeyd etmək yerinə düşərdi: “Bu ölkədə qeyri-adi bir şeyə rast gəldim. İmperator atla yolda olan zaman bir qadına rast gələrdisə, atını saxlayıb, qadının keçməsinə icazə verərdi. Əgər imperator piyada olan zaman bir qadınla rastlaşardısa, papağını çıxarıb, qadına nəzakətlə salam verərdi. Həm bu ölkədə, həm də digər kafirlərin ölkələrində Məryəm Ana xaricində də qadın yüksək tutulur, ona böyük hörmət bəslənir…”
İkinci nümunə, yenə də Vyanada səfir olan Mustafa Hattı Əfəndinin elmi nümunələr barədə qeydlərinin əks olunduğu 1748-ci il tarixli raportudur: “Bizə bir-birinə bitişik iki otaq göstərdilər. Otaqların birində üzərində kristal toplar olan böyük çarx vardı. Çarx hərəkətə gələn zaman böyük külək meydana gəlir. Bu küləyə toxunan adamın bədəni çarpılırdı. Digər otaqda isə qırılmayan şüşələr vardı ki, daş və ya taxta ilə bu şüşəyə vursan da qırılmırdı. Şüşənin nə üçün qırılmadığını soruşduğumuzda, şüşə odun içində olarkən üstünə su tökən zaman bu hala düşdüyü cavabı verildi. Bu axmaq cavabın bir firəng oyunu olduğu şübhəsizdir…”
Nəhayət, üçüncü nümunə, 1787-1789-cu illərdə İspaniyada səfir olan Vasif Əfəndinin, kral və dövlət məmurlarının verdiyi ziyafətlər zamanı musiqi dinlənilməsi və bunun onu narahat etməsi barədə qeydləridir.
Qadın, elm və musiqi mövzularında bu özəl üç nümunə, iki qonşu mədəniyyətlər arasında olan önəmli fərqlilikləri ortaya qoyur. Xristianlığın bütün kilsələri və təməl prinsipləri çox arvadlılığı və cariyəlik məsələsini rədd edir. Amma İslamda hər ikisinə izn verilir. Avropaya gedən müsəlman ziyarətçilər, qərbli qadınların çox açıq-saçıq davranışlarından, hədsiz müstəqilliklərindən, kişilərdəki qısqanclıq əskikliyindən heyrət və dəhşətlə söz açırdılar. Qadının statusu, hər iki mədəniyyət arasında ən dərin fərqlilik sahəsi olmasına baxmayaraq, silah, fabrik və parlament mövzularından daha az diqqət çəkən bir sahə olmuşdu. İslam qanun və ənənələrinə əsasən, əsas müsəlmanlıq prinsiplərindən və dini bərabərlikdən yararlana bilməyən üç qrup insan vardı: kafirlər, kölələr və qadınlar…Göründüyü kimi, qadınların yeri bu qrupda belə ən axırıncı pillədədir.
İngiltərə XIX əsrdə köləliyi yasaqlamış və qul ticarətini cinayət hesab etmişdi.
Orta Şərqdə isə bu qadağa, kiçik istisnalar xaric, XX əsrin sonlarında qoyuldu.
Qadın haqları uğrunda mübarizə isə daha uzun sürən bir yol oldu və hələ də, bir çox müsəlman ölkələrində həllini tapmayan problemdir.
İqtisadi müasirləşmə qadın əməyinə ehtiyac yaratmışdı. Xüsusilə, Osmanlının müharibə dönəmlərində, kişilərin əksəriyyəti cəbhədə olarkən bu ehtiyac özünü biruzə vermişdi. İlk əvvəllər, müəllim və tibb bacısı kimi işlərə daha çox meyl edilirdi. Lakin eyni zamanda, bunun əleyhinə müqavimət də güclənirdi. Hər çıxışında Xomeyni qadınların oğlan uşaqlarına müəllimlik etməsinin böyük əxlaqsızlığa yol açacağını qeyd edirdi. Lakin bunun tam əksinə olaraq, Atatürk cəmiyyətdə qadının rolunun böyük və əvəzsiz olduğunu anlamış və 20-ci illərdə həyata keçirdiyi islahatlarla bu yeniliyə yol açmışdı.
IV BÖLÜM
MÜASİRLƏŞMƏ VƏ SOSİAL BƏRABƏRLİK
İlk ortaya çıxdığı zaman İslam, ətrafındakı feodal sistemə malik İran, kasta sisteminə malik Hindistan, imtiyazlı aristokratik sistemə malik Bizans və Avropaya görə bərabərlikçi bir mesaj gətirmişdi.
İslam, bu cür sosial fərqlilikləri qəbul etmədiyi kimi, açıq şəkildə rədd edirdi. Peyğəmbərin sözləri doğuşdan gələn, statusdan, zənginlikdən və hətta irqdən gələn üstünlüklərə qarşı idi. Bu üstünlük, sadəcə dindarlıqla və İslama layiq olmaqla əldə oluna bilərdi. Hətta üç təməl bərabərsizlik (sahib-kölə, kişi-qadın, inanclı-inancsız) ayrımında da İslam daha yaxşı idi. İslam qadını mülkiyyət hüququna, kölələr insan haqlarına sahib idilər. Sonradan isə bir şeylər dəyişməyə başladı.
1857-ci ildə ingilislər Osmanlıda (Hicaz xaric) kölə ticarətinin yasaqlanması barədə fərman verilməsinə nail oldular. Zənci kölə ticarətini yasaqlayan ilk müsəlman ölkəsi 1846-cı ildə Tunis bəyliyi, ən gec yasaqlayan isə 1962-ci ildə Yəmən və Səudiyyə Ərəbistanı olub. Xristanlar üzərində məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilk dəfə Misirdə (Fransa ilə əlaqələr səbəbilə) baş verdi. Lakin Osmanlıda müsəlmanlarla qeyri-müsəlmanların eyni statusa malik olması hər kəsi məmnun etmirdi. Xüsusilə, bundan yunanlar narahat idilər.
V BÖLÜM
LAİKLİK VƏ SİVİL TOPLUM
Çağdaş siyasi anlamda laiklik, dinin siyasətdən ayrı olmasıdır. Laikliyin kökü İsaya qədər gedib çıxır. İncildə qeyd olunan “Sezarın haqqı olanları Sezara, Tanrının haqqı olanları isə Tanrıya ver…” sözləri din və dövlət işlərinin ayrılmasının vacibliyinin sübutu olaraq göstərilir. Başlanğıcdan etibarən xristianlara Tanrı və Sezarın prinsiplərinin nə olduğu öyrədildi. Amma müsəlmanlar belə bir şey görmədilər. İlk öncələr bir çox fərqliliklər olmasına rəğmən, xristian əraziləri və sarayları sonda kilsəni yaratdı. Müsəlman və musəvilər üçün məscid və sinaqoq sadəcə ibadət yerləri idi, kilsə kimi müstəqil qurum deyildilər. İslam nə papa təyin edə, nə qutsama ayinləri həyata keçirə bilirdilər, eyni zamanda İslamda tanrı ilə fərd arasında vasitəçilik rədd edilirdi. İslamda din adamı, eyni zamanda, müəllim, rəhbər, din və hüquq alimi idi. İslam üçün laiklik yad anlayış idi. İslam üçün yeganə qanun şəriət idi. Müsəlmanlar laikliklə ilk dəfə Fransa inqilabı zamanı rastlaşdılar. Lakin bunu da doğru şəkildə başa düşmədilər, xristianlaşma kimi anladılar. Halbuki, bu inqilab nəinki xristian devrimi idi, əksinə xristianalığa qarşı bir hərəkat idi.
Laiklik əleyhinə son zamanlar yenə də radikal dini qruplar tərəfindən müqavimət güclənməkdədir. Bunu Əfqanıstan, Sudan və s. timsalında görmək mümkündür. Müsəlman ədəbiyyatında radikal və militanlar, düşməni fərqli şəkildə tanımlayır. Bəzən yəhudi və Sionist, bəzən Xristian və missionerlər, bəzən qərb imperialistləri, bəzən də ruslar və kommunistlər düşmən olaraq göstərilir.
“Sivil toplum” (vətəndaş cəmiyyəti) son illərdə çox populyarlıq qazanmışdır və fərqli anlamlarda işlədilir. Bu gün Orta Şərqdə (eləcə də, bir çox müsəlman ölkələrində) “sivil” sözünün antonimi olaraq, “hərbi” termini işlədilir. Bu anlamda isə İslam cəmiyyəti ilk dövrlərində sivil cəmiyyət olub. Lakin sonrakı işğallar və böyümə aspektində mahiyyət hərbi olaraq dəyişmişdir ki, bu gün də çox yerdə bu mahiyyəti saxlamaqdadır.
Amma gerçək anlamda “sivil” sözü ailə və dövlət arasında qalan sahəni əks etdirir. Bura qeyri-hökumət təşkilatları, vəqflər, dərnəklər, məslək quruluşları və s. daxildir.
VI BÖLÜM
ZAMAN, KAİNAT VƏ MÜASİRLİK
Avstriya-Macarıstan imperiyasının İstanbuldakı səfiri 1560-cı ildə yazdığı bir raportda heç bir dövlətin, digər dövlətlərin əldə etdiyi nailiyyətləri qəbul etməkdə Osmanlılar qədər az istəkli davranmadığını, Osmanlıda bər-bəzəkli toplar, silahların əvəzində kitap çapının yayılmasına çalışılmadığını qeyd edir. Guya müqəddəs kitabların çap edilməsi onların müqəddəsliyinin yox olmasına gətirib çıxardacaqdı, ictimai yerlərdə saatların qurulması müəzzinlərin avtoritetini zəiflədəcəkdi.
Bir çox xarici səyahətçilər kütlə və digər ölçü vahidlərində çoxlu dəyişikliklərin, uyuşmazlıqların olduğunu, hətta bir ölçünün fərqli dəyərlərə malik olduğunu qeyd edirdilər. Orta Şərqdə ticari məqsədlərlə barmaq, qol, qulac kimi insandan insana dəyişən və vahid bir standart ifadə etməyən ölçü vahidlərindən istifadə olunurdu.
İranda “fərsəx” bir insanın bir saatda gedə biləcəyi məsafəni, ərəblərdə “mərhələ” və türklərdə “qonaq” isə bir gündə gedilə biləcək məsafəni ifadə edirdi. Məsafəni, zaman və hərəkətlə ölçmə alışqanlığı bu gün də davam etməkdədir. Məsələn, ən yaxın kəndin nə qədər məsafədə yerləşdiyini ifadə etmək üçün “bir siqaret çəkmək qədər” kəlməsi işlədilir. (“Bir su içimi qədər” ifadəsi də bu qəbildəndir).
Zaman ölçümündə də vəziyyət eyni cür idi. Osmanlılar günü 24 saata bölmüşdülər. Amma günün günəş doğumu ilə başladığı bəlli idi. Namazı da bu bölümə görə uyğunlaşdırmışdılar. Məktəblərdə dərs saatları azanla müəyyən olunurdu.
Orta Şərqdə xalqın gördüyü ilk saat XIX əsrdə İstanbulda Dolmabağçada qurulmuşdu. (Qeyd edək ki, 1854-cü ildə Qahirədə də saat qülləsi tikildi)
Müasir Orta Şərq tarixi 1798-ci ildən, yəni Napaleonun Misiri işğal etməsi ilə başlayır. Bu hadisə, tarixdə ilk dəfə İslamın qəlbi olan bir ölkənin Qərb güclərinin əlinə keçməsi kimi çox əlamətdar tarixdir. İşğal İstanbulda böyük əks-sədaya səbəb oldu. Sultan həmən türkçə və ərəbcə bir elan yayımladı və fransızların yeri-göyü yaradan Allaha və qiyamət gününə inanmadıqlarını, kafirlərin evlərinin başlarına uçmasını, bayraqlarının yerlə sürünməsini arzulamışdır.
Saat və zaman ölçüləri, təqvim və proqram müasirləşmənin bu əraziyə gətirdiyi yeniliklər oldu. İndi heç bir Orta Şərq insanı bunlardan istifadə edərkən, bunların kafirlər tərəfindən icad edildiyi fikrinə düşmür belə…
Amma buranın insanı üçün dəyişməyən bir problem daha qalmaqdadır: bu da görüş təyin etmək və görüşə vaxtında getmək problemi…
VII BÖLÜM
MƏDƏNİ DƏYİŞİKLİYİN MƏRHƏLƏLƏRİ
1830-cu illərdə Adolphus Slade adında gənc bir ingilis zabiti dostları ilə birlikdə boğazda yemək yeyərkən birdən Topqapı Sarayı tərəfdən hərbi orkestrin Rossininin musiqisini çaldığını eşidərkən çox təəccüblənir. Amma bu heç də təəccüblü deyildi. Çünki Sultan II Mahmud orduda geniş islahatlar keçirməyə başlamışdı. Bu islahatları həyata keçirərkən ancaq Qərbdən yardım alırdı – quru qoşunları üçün Prussiyadan, donanma üçün İngiltərədən, bürokratiyanın qurulması üçün Fransadan…Bu islahatların bir hissəsi olaraq, İstanbuldakı Sardiniya səfirliyindən bir hərbi orkestr yaradılmasını xahiş etmişdi. Bu məqsədlə, Senyor Donizetti “Musiki-I Hümayun-I Osmani” (The İmperial Ottoman Music) adında qərb tipli orkestr yaratdı.
Rəsm sahəsində də dəyişim baş vermişdi və bunun tarixi daha keçmişə dayalı idi. Londonda “Nation Gallery”də Fatih Sultan Mehmetin, italyan rəssam Bellini tərəfindən çəkilmiş portreti qalereyaya mükafat qazandırmışdı. Lakin rəsm əsəri İstanbulda deyil, Londondadır. Çünki Fethdən sonra padşah olan daha dindar Bəyazid İslamda insan rəsmi çəkməyin günah olması səbəbindən atasının kolleksiyasını məhv etmişdi.
Memarlıqda da XIX əsrə doğru Avropa memarlığı üslubu hakim mövqe qazanmağa başlamışdı.
Geyim islahatı ordu ilə başladı. İndi Liviya və İran İslam Respublikası da daxil, bütün müsəlman ölkələrinin orduları qərb silahları istifadə etməklə yanaşı, həm də qərb stilində geyimlərdən istifadə edir.
Mədəni təsirin, heç şübhəsiz, ən əsas vasitəsi sözlər, dil və xüsusilə, tərcümədir. Orta Şərqdə əsas danışıq və yaradıcılıq dili türk, ərəb və fars dili idi. Bir çox Qərb alimlərinin kitabları yerli dillərə çevrilirdi. Astronomiya, kimya, cəbr, fəlsəfə elminə aid faydalı kitablar tərcümə olundu. Lakin yunancadan hansısa bir şeir, dram və ya tarix kitabı tərcümə olunmadı. Yəni kafirlərin faydalı əsərlərini tərcümə etmək yararlı idi, lakin onların ədəbiyyatına, tarixinə, düşüncə sisteminə burada yer yox idi.
Teatr İslamın yayılması ilə yox olsa da, İspaniya musəvilərin bu torpaqlara gəlişi ilə yenidən canlandı. Daha sonralar teatr işinə yunanlar, ermənilər də daxil oldular. Qaraçılar küçə oyunları ilə məşğul idilər.
NƏTİCƏ
XX əsr boyunca Orta Şərqdə və bütünlüklə İslam dünyasında bir şeylərin çox yanlış yöndə getdiyi açıq şəkildə ortaya çıxdı. Min illik rəqibi olan Xristian dünyası ilə qarşılaşdırıldığında, İslam dünyası yoxsul, zəif və elmsiz qaldı. Müasirləşmə tərəfdarları öz mübarizələrini islahatlar və ya inqilab yolu ilə üç sahə üzrə apardılar: hərbi, iqtisadi və siyasi. Əldə olunan nəticələr xəyal qırıqlığı yaradacaq qədər dəhşətli oldu. Qalibiyyət arayışları yenilənmiş orduları biabırçı məğlubiyyətlərə düçar etdi. Bəzi ölkələrin neftə dayanan, kosmetik gözəlliyə malik, amma təməli olmayan inkişafı, bəzilərində xarici yardımlar və bundan doğan korrupsiya halları müsəlman ölkələri üçün bu gün də aktualdır. Bu nöqsanları aradan qaldırmaq üçün bir çox yollar arandı, lakin bir nəticə əldə olunmadı. Əksinə, bu, Qərb ilə İslam dünyası arasında uyuşmazlığı daha da dərinləşdirdi.
Özəlliklə, XX əsrin II yarısında İslam ölkələri üçün uçurum dərinləşdi. Onlar Qərb şirkətləri bir yana qalsın, texnologiya sahəsində Yaponiya və Koreyaya ümid etməyə başladılar. Ümumiyyətlə, “Bunu bizə kim etdi?” sualının cavabını ararkən, başqalarını günahlandırmaq ən asan cavab olur. Bir müddət bu cavab Monqollar oldu. Bir qrup tarixçi geriləmənin səbəbi kimi monqol yürüşlərini göstərdi, digər qrup isə monqollardan əvvəl, xəlifələr arası münaqşilərəin İslam dünyasını zəiflətdiyini qeyd etdi.
Amma ən çox “uğur qazanan” cavab Qərb imperializmi idi. Lakin nə ingilis-fransız hakimiyyəti, nə Amerika təsiri, nə də monqol işğalı səbəb deyildi, içindən dağılmış bir sistemin çöküşünün nəticəsi idi. Yanlış gedən hər şey üçün musəviləri günahlandıran antisemitizm də təməldən zəif bir düşüncə idi.
Yekun olaraq, bu gün İslam dünyası “Bunu bizə kim etdi?” sualı əvəzinə, “Nəyi səhv etdik?” sualını özünə verərsə, ağlayıb-sızlamağı buraxıb, “qurban psixologiyası”ndan qurtulmağı bacararsa, fərqlilikləri vəhdət şəklində inkişaf etdirə, bütün bacarıq və enerjisini yaradıcılığa sərf edərsə, bəlkə yenidən orta əsrlərdəki kimi dünyanın mədəniyyət mərkəzi ola bilər. Əks halda, kin, nifrət davam edəcək, intihar bombaçıları bölgənin simvolu olacaq və tamamilə dağılmış bu sivilizasiyada yadlar hökmranlıq edəcəkdir.