Gizli cəmiyyətlər bəşər tarixinin bütün dövrlərində var olmuş və nə qədər ki, insan cəmiyyəti var, mövcud olacaqdır. Bəs gizli cəmiyyətlərin yaranma səbəbləri nədir? Fikrimizcə, burada müxtəlif səbəblər mövcuddur. Bir səbəb o ola bilər ki, müəyyən bir qrup hər hansı prosesə təsir etmək və ya hər hansı bir statusa və üstünlüyə sahib olmaq iddialarına düşür. Digər səbəb isə, hər hansı ədalətsizliyə, işğala, məhrumiyyətlərə qarşı müqavimət ola bilər.
Bu baxımdan, Azərbaycan tarixində gizli cəmiyyətlərin rolu açıq-aydın qabardılmasa da, heç şübhəsiz ki, özünəməxsus yer tutub. Bunu XIX əsrin sonlarından başlayaraq, milli-azadlıq hərəkatının gedişində yaradılmış bir sıra təşkilatların, cəmiyyətlərin timsalında görmək mümkündür.
Tariximizin qısa zaman kəsiyində mövcud olmuş, fəaliyyəti çox az araşdırılmış, adı ilə bərabər hələ də bir çox sirləri özü ilə daşıyan Milli Azadlıq Qərargahının (MAQ) mühüm rolu olub. Kim idi bu cəmiyyətin yaradıcıları? Yaradılması hansı zərurətdən doğmuşdu? Bütün bu suallara çox geniş olmasa da, müəyyən cavablar tapmağa çalışacağıq.
Milli Azadlıq Qərargahının yaradılması ideyası, kristalloqraf-alim Xudu Məmmədov və tarixçi,yazıçı Oqtay Eldəgəzin (Rəfili) adı ilə bağlıdır.
Hələ 1956-cı il sentyabr ayının 16-sı İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi xanımı Sürəyya xatunla ilk dəfə Moskvaya gəlmiş, gizli qapılar arxasında Azərbaycan SSR-nin Astara rayonundan tutmuş Yardımlıya kimi 5 minarlıq (kilometrlik) torpaq zolağının əvəzsiz olaraq İrana verilməsi barədə Xruşşovdan razılıq almışdı. Bu zaman Milli Azadlıq Qərargahı hələ təşkilatlanmamışdı, lakin gələcəkdə Milli Azadlıq Qərargahını qurub təşkilatlandıracaq olan milli mübarizə mücahidləri bu hadisədən xəbər tutmuşdular. Akademik Yusif Məmmədəliyev və Xudu Məmmədov bu xəbəri eşidən kimi torpaqların verilməsinin qarşısını almağa başladılar. Belə bir vaxtda onlara kömək edəcək şəxs milli azadlıq mübarizəsinin əsas simalarından olan, Azərbaycan SSR-nin Nazirlər Sovetinin sədri Sadıq Rəhimov idi ki, o da bu tapşırığı yerinə yetirməyi öz öhdəsinə götürdü. Həmin vaxt kömək edə biləcək olan şəxslərdən biri də MK-nin 1-ci katibi İmam Mustafayev idi ki, o da mərkəzdən qorxduğu üçün aramsız təzyiqlərin nəticəsində geri çəkildi. Lakin Azərbaycan SSR-nin şərti yumşaq tərzdə Kreml rəhbərliyinə yetirildi. Nəhayət, Azərbaycan SSR-nin istəyi SSRİ-nin rəsmi mövqeyi kimi İran dövlətinə bildirildi ki, Tehranın torpaq arzuları geri götürüldüyü təqdirdə, Sovet İttifaqı İsfahan-Qırxçıraq (Şirvan) qaz boru kəmərinin öz ərazisindəki inşaat xərclərini öz üzərinə götürür və Araz çayı üzərində müştərək su-elektrik qovşağının tikintisinə icazə verir. Bu, ilk növbədə Sadıq Rəhimovun və təzəcə sürət almış Milli Azadlıq Qərargahının başlanğıc uğurları idi.
Beləliklə, 1962-ci ilin dekabrın 27-də 95 nəfər Azərbaycan ziyalısı bir araya gəlir. Belə bir çətin tarixi dövrdə 2-3 nəfər istisna olmaqla,biri-birini tanımayan 100-ə yaxın insanın milli mübarizə üçün toplaşması Azərbaycan xalqının milli mübarizə yolunda hər şeyi gözə aldığının göstəricisi idi. Nəticədə həmin toplantıda MAQ-ın (Milli Azadlıq Qərargahının) yaradıldığı elan edilmiş, qərargaha sədr Oqtay Eldəgəz (o, 25 il bu vəzifəni icra edib), müavin isə görkəmli alim, akademik Xudu Məmmədov seçilmişdir.
Oqtay Rəfili Eldəgəz (O, Azərbaycan Atabəylər (Eldəgəzlər) dövlətinin tarixini araşdırdığı üçün bu adı özünə təxəllüs götürmüşdü) özü 1958-ci ilin may ayında Sumqayıtda başverən kütləvi mitinqlərin təşkilatçılarından biri olub. MAQ-çılar iş-vəzifə dəyişiklikləri həyata keçirmiş, əvəzlənmələr icra etmiş, işə bərpa əməliyyatları yerinə yetirmişlər. O, bu müddət ərzində Sumqayıtda keçirilən mitinqə rəhbərlik etmişdir. MAQ-çılar Sumqayıt təşkilatlarında, idarə və müəssisələrində, təhsil, səhiyyə qurumlarında kök salmış, erməni və rus şovinistlərinin işdən çıxarılmasını təşkil etmiş, onların yerinə azərbaycanlıların təyin edilməsinənail olmuşlar.
Cəmiyyətin fəaliyyəti haqqına tam və dolğun məlumat yoxdur. Bəzən bu təşkilatı mason təşkilatı olaraq qeyd edirlər. Açığı, təşkilat üzvlərinin hər hansı birinin mason olub-olmaması bizə məlum deyil və təşkilatın daxili fəaliyyətində hər hansı masonik ayinlərin icra edildiyi faktı yoxdur. Çox güman ki, təşkilatın gizliliyi bəzi müəlliflər tərəfindən ona “mason təşkilatı” etiketi vurmasına səbəb olub. Məsələn, Oqtay Rəfilinin (Eldəgəz) həyat yoldaşı Rəfiqə Rəfiyevanın ərsəyə gətirdiyi 4 kitabından (““Otuz yeddilər” istintaqı”, “Borcumu ver, Rusiya!”, “Fələstin çoxbucaqlısı”,“Poladdan bir yarpaq”) biri olan ““Otuzyeddilər” istintaqı”nda qeyd edilir ki, MAQ ümumxalq mason qurumu olub.
MAQ-ı təsis edən 95 üzvdən hamısının olmasa da, bəzilərinin adları məlumdur:
Oqtay Eldəgəz -Tarixçi, müəllim
Xudu Məmmədov -Professor, Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, Böyük Britaniya Kral Akademiyasının fəxri üzvü (1957)
Sadıq Rəhimov – AzərbaycanSSR dövlət xadimi, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Sədri (1954-1958)
Yusif Məmmədəliyev -Azərbaycan-sovet kimyaçı alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA akademiki (1945) və prezidenti (1947-1951 və 1958-1961), SSRİ EA müxbir üzvü (1958), SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946), SSRİ Ali Sovetinin(5-ci çağırış, 1958-1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış,1955-1959) deputatı
Əlisöhbət Sumbatzadə– Azərbaycan iqtisadçısı və tarixçisi, AMEA-nın akademiki (1958)
Hüseyn Arif – şair, 1949-cu ildən AYİ-nınüzvü, “Qızıl oraq” mükafatı, (1971), “Azərbaycan Dövlət Mükafatı” laureatı (1978), Azərbaycanın xalq şairi (1989)
Əsədulla Qurbanov -Fəlsəfə elmləri doktoru, Bakı Dövlət Universiteti Fəlsəfə kafedrasının professoru, 91-lərin fəal üzvü, Azərbaycan Respublikası “İdeal Sülhün Təbliği Fondu”nun vitse-prezidenti, Beynəlxalq Sülh Səfiri
Bəxtiyar Vahabzadə -şair, dramaturq, ədəbiyyatşünas, 1945-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın xalq şairi (1984), filologiya elmləri doktoru (1964), professor, Azərbaycan MEA-nın həqiqi üzvü (2000), Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi (1974), Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı (1976), SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı (1984), M.F.Axundov adına ədəbi mükafatın laureatı (1988), Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı (1990), millət vəkili (1995, 2000)
Yusif Vəliyev – Azərbaycan aktyoru, Azərbaycanın əməkdar (1960) və xalq artisti (1979), film səsləndirən,filmlərdə və arxiv kadrlarda iştirak edən şəxs.
Rüstəm Səfərəliyev -partiya və dövlət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı. Bəxtiyar Məmmədov – Azneftbirliyinin baş mühəndisi.