Tarixin dərinliklərində ən çox yada salınan futbol qarşılaşmalarından biri də kiyevli futbolçuların alman faşistlərinə qarşı keçirdiyi “Ölüm matçı”dır. Var olma mübarizəsinin futbola əks olunması və nəticədən asılı olmayaraq qətliamla bitən görüş…
“Dinamo”nun (Kiyev) ukraynalılar adına xüsusi bir çəkisinin olması hələ SSRİ çempionluqlarından və Avropada qazandıqları uğurlardan əvvələ dayanır. Bu, II Dünya Müharibəsində baş verən bir hadisə nəticəsində reallaşıb.
Bu hadisə illər ərzində çox fərqli şəkillərə salınıb və sanki bir əfsanəyə çevirilib. Sözügedən əfsanə II Dünya Müharibəsi illərində işğalçı alman əsgərləri ilə “Dinamo”lu futbolçular arasında oynanıldığı deyilən və bu gün də bir çox mənbələrdə “ölüm matçı” kimi bəhs edilməsinə səbəb olan bir turnir haqqındadır.
Mövzu ilə əlaqədar ən ətraflı araşdırmanı aparıb və əldə etdiyi mənbələri də “Dynamo: Defending The Honour Of Kyiv” (“Dinamo”: Kiyevin şərəfini qorudu) adlı kitabda futbolsevərlərlə paylaşan Endi Duqandır. Ona görə bir neçə “Dinamo” oyunçusu işğal illərində aralarına Kiyevin “Lokomotiv” komandasından da cəlb etdiyi 3 futbolçuyla birlikdə “Start” adında bir komanda qurub. Bu yeni komanda o dövr keçirilməkdə olan Kiyev liqasında çıxış etməli idi. Liqanın digər komandaları isə işğalçı əsgərlərdən qurulmuşdu.
Oynadığı matçların hamısında qalib gələn “Start” faşistlərin müttəfiqi olan rumın və macar qarnizonlarından da qurulan komandaları məğlub etmişdilər. Bu vəziyyətdən sonra “Start”ın “Luftvaffe”in (Alman Hərbi Hava Qüvvələri) komandası olan “Flakelf”lə oynayacağı matç maraqla gözlənilirdi. Ukraynalılar “Start”ın qələbə qazanıb onları sevindirəcəyini gözləyirdi. 6 avqust 1942-ci ildə keçirilən görüş gözlənildiyi kimi “Start”ın əzici qələbəsi ilə yekunlaşdı – 5:1.
Almanlar bu məğlubiyyəti qəbul edə bilmirdilər. Ona görə də oyun başa çatan kimi onlar tərəflərin 3 gün sonra yenidən üz-üzə gəlməsini tələb etdilər. Ən əsası isə, onlar qarşılaşmanın SS zabitinin idarə etməsini təmin edirlər. Amma bu da onlara kömək etmir. “Start” bu dəfə də almanları 5:3 hesabı ilə məğlub edir.
Duqanın yazdığına görə almanları nəticədən çox aşağılayan başqa bir şey var idi. Bu, “Start”lı futbolçu Aleksey Klimenkonun hərəkəti idi. O, bir epizodda rəqib qapıçını aldatdıqdan sonra topu boş qalmış qapı xətti üzərinə kimi gətirib, sonra isə arxaya çönüb topu mərkəz xəttinə vurması idi. Onlara bu şəkildə rəhm edildiyini görən faşistlər əməlli-başlı əsəbləşmişdilər.
İndiki dövrdə futbol əfsanəsi sayılan əhvalatın reallıqla arasındakı qırılma nöqtəsi oyun bitəndən sonra baş verildiyi iddia olunanlardır. Hələ də çox insan əhvalatın rus versiyasına görə bu qələbənin cəzası olaraq “Start”lı futbolçuların güllələnməsi olduğudunu düşünür.
Düzdür, digər versiyalar bu qədər dəhşətli olmasa belə, yenə də qorxuncdur. Oyundan doqquz gün sonra “Start”ın futbolçularının çoxu həbs edilib və sorğu-sual edilib. İşgəncələrə məruz qalanlardan Klimenko da daxil olmaqla 3 futbolçu əsir düşərgələrinə göndərilib və 24 fevral 1943-cü ildə toplu qətliamlarda öldürülüb. Amma bu cinayətin 6 ay əvvəl göstərilən matçla bağlantılı olmasına aid heç bir dəlil yoxdur. Mükmündür ki, bu 3 futbolçu sıradan bir nasist soyqırımının qurbanlarıdır.
Müharibənin başa çatması və SSRİ-nin Almaniyanı məğlub etməsindən sonra oyunla bağlı söhbətlər şişirdildi və faşist zülmünə qarşı təbliğat maşını kimi istifadə edildi. Xüsusilə də, Brejnev dövründə bu propaqanda ciddi bir şəkildə qabardılmışdı. 1965-ci ilə almanlar tərəfindən öldürüldüyü deyilən futbolçuların xatirələri onlara verilən qəhrəmanlıq medallarıyla mükafatlandırır.
Sağ qalan 5 futbolçuya da müharibədə göstərdikləri xidmətə görə medallar verilir. 1971-ci ildə Kiyevdə bu hadisə ilə bağlı abidə ucaldılıb. Qarşılaşmanın keçirildiyi “Zenit” stadionu isə “Start”la əvəz olunub. Buna baxmayaraq, sağ qalan futbolçuların NKVD tərəfindən almanlara işləmələri şübhəsi ilə nəzarətdə saxlanıldığını da qeyd etmək lazımdır.
“Ölüm matçı” olaraq bilinən bu qarşılaşmanın təbliğatı hətta SSRİ sərhədlərini də aşmışdı. 1962-ci ildə macar rejissor Zoltan Fabri “Ket Felido a Pokolban” (“Cəhənnəmdə iki hissə”) adı ilə çəkdiyi filmdə bu mövzudan bəhs edilir. Film sonralar II Dünya Müharibəsi ilə futbolun ortaq bir nöqtəsi kimi ən məşhur filmlərdən biri olur.